Skazani za długi alimentacyjne mogą wyjść na wolność. Może chodzić o tysiące osób

Sądy w całej Polsce w tym momencie są zajęte analizą wyroków skazujących, które zapadły wobec osób uchylających się od płacenia alimentów. Muszą to robić, bo po zmianie prawa część takich osób trzeba będzie wypuścić z zakładów karnych - zmianie, dzięki której karanie tego typu przestępstw miało być łatwiejsze i sprawniejsze.

W przypadku osób, które dopiero trafią przed sąd, tak rzeczywiście będzie - jednak ci, którzy wcześniej, mimo dużych trudności prawnych, trafili do więzień za takie czyny, mogą uniknąć kary. Dochodzi więc do swoistego paradoksu - z jednej strony ministerstwo chciało lepszego ścigania osób niepłacących alimentów, ale z drugiej doprowadziło do sytuacji, w której już skazani za to przestępstwo wychodzą z więzień - może chodzić nawet o tysiące osób. Mechanizm tej sytuacji, jak przyznają w rozmowie z RMF FM sami sędziowie, jest dość skomplikowany - warto więc wyjaśnić go krok po kroku.

Nowelizacja Kodeksu karnego, zaostrzająca przepisy wobec osób uchylających się od płacenia alimentów, została przyjęta przez Sejm w połowie marca 2017 roku, a weszła w życie z końcem maja. Autorem tych zmian jest Ministerstwo Sprawiedliwości. W Polsce około miliona dzieci nie otrzymuje zasądzonych na ich rzecz alimentów, skuteczność komorniczej egzekucji świadczeń jest na poziomie 20 proc., a tylko 29 proc. dłużników alimentacyjnych odbywa karę - mówił wiceszef resortu Michał Wójcik i dodawał, że nowelizacja ma pomóc w uzdrowieniu tej sytuacji.

Zmienione przepisy pozwalają na zastosowanie odpowiedzialności karnej wobec osoby, której dług alimentacyjny stanowi równowartość co najmniej trzech należnych świadczeń okresowych. W uproszczeniu chodzi o takie osoby, które nie płaciły alimentów przez trzy miesiące - to wystarczy, by postawić ją przed sądem i skazać na grzywnę, ograniczenie wolności lub nawet rok więzienia. Wcześniej, przed nowelizacją, karalne było tylko "uporczywe uchylanie się" przed płaceniem alimentów, i to jedynie w przypadku, gdy doszło do narażenia osoby będącej odbiorcą świadczeń na "niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych".

W świetle nowych przepisów prawo będzie więc dużo bardziej surowe wobec dłużników alimentacyjnych. Takie osoby mają jednak szansę na taryfę ulgową - jeśli dobrowolnie uregulują zaległości w ciągu 30 dni od pierwszego przesłuchania, będą miały szansę na uniknięcie kary. Niemniej - nowelizacja powoduje, że dużo łatwiej będzie pociągnąć do odpowiedzialności tych, którzy nie płacą alimentów.  

Zmiana ma jednak poważny skutek uboczny, którego Ministerstwo Sprawiedliwości mogło nie przewidzieć - część skazanych za takie przestępstwa przed nowelizacją wyjdzie na wolność. To już się dzieje - potencjalnie może chodzić o setki lub nawet tysiące osób.

Skąd taki rozwój wypadków? By to wyjaśnić, warto spojrzeć na brzmienie 209 artykułu Kodeksu karnego (dotyczącego przestępstw związanych z niepłaceniem alimentów) przed i po nowelizacji.

Przed wprowadzeniem zmian w prawie artykuł 209 w istotnym tutaj paragrafie wyglądał następująco:

Natomiast po wejściu w życie nowelizacji Kodeksu Karnego w dniu 31 maja 2017 roku brzmienie tego artykułu w zmieniło się w ten sposób:

Jak wynika z naszych ustaleń, według wielu sądów znowelizowane przepisy mają wpływ na część wyroków, które zapadły wcześniej i w których orzeczono karę więzienia dla sprawcy przestępstwa. W przypadku niektórych takich osób sądy już podejmują i będą podejmowały decyzje o tzw. "zatarciu skazania", czyli mówiąc wprost - anulowaniu wyroku i wypuszczeniu z więzienia. Wynika to bezpośrednio z artykułu 4 Kodeksu karnego, a dokładnie jego 4 paragrafu:

Wszystko przez usunięcie z artykułu 209 Kk trzech słów - "z mocy ustawy" - które znajdowały się w artykule przed nowelizacją. W zmienionej wersji jako zagrożone karą wymienia się jedynie uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego określonego przez orzeczenie sądu, ugodę lub inną umowę. To sprawia, że sądy mają przed sobą poważny i trudny problem interpretacyjny.

Które z wydanych już wyroków budzą wątpliwości? Po pierwsze te, w których skazano osobę zobowiązaną do płacenia alimentów tylko w związku z obowiązującym już prawem - a więc poszczególnymi ustawami. W takim wypadku alimenty i ich wysokość nie byłyby określone przez orzeczenie sądu lub np. umowę między małżonkami, tylko płacone uznaniowo. Po zaprzestaniu takich płatności lub stwierdzeniu przez drugą stronę, że są one niewystarczające musiałby zapaść wyrok. To jednak, według prawników z którymi rozmawialiśmy, niezwykle rzadkie przypadki. Przeważnie bowiem wysokość świadczenia alimentacyjnego jest ustalana w jakiś sposób - np. właśnie przed sądem - i w przypadku braku płatności jest brana pod uwagę przy wyroku.

Dużo częstszy i ciekawszy wydaje się jednak drugi scenariusz - chodzi nie tyle o podstawę skazania konkretnej osoby, a sentencję samego wyroku. Mogło się zdarzyć, że sędzia pisząc wyrok użył w nim jedynie sformułowania "z mocy ustawy", nie wymieniając "orzeczenia sądowego bądź innej umowy". Sędzia nie popełniał jednak wtedy błędu, bo dla orzeczenia na podstawie obowiązujących ówcześnie przepisów nie miało to znaczenia. Sposób pisania sentencji wyroku zależy od stosowanej w danym sądzie bądź przez danego sędziego wykładni i może się różnić w zależności od konkretnej placówki.

Największym problemem jest jednak to, że cała powstała sytuacja prawna jest niejednoznaczna i w zależności od przyjętej wykładni można ją interpretować w różny sposób. Te interpretacje bywają bardzo skrajne. Z jednej strony niektóre sądy już zwołały posiedzenia i wydały postanowienia o anulowaniu kar więzienia, z drugiej - inne stwierdziły, że nie ma podstaw do takich działań. 

Pytania dotyczące interpretacji zmienionych przepisów i ich wpływu na zapadłe już orzeczenia wysłaliśmy do kilkudziesięciu sądów rejonowych w całej Polsce. Z odpowiedzi, które już uzyskaliśmy, jasno wynika, że sąd bardzo różnie podchodzą do problemu.

Sąd Rejonowy w Białej Podlaskiej podjął już konkretne kroki. Przejrzano tam około 1000 spraw karnych, w których zapadły wyroki w związku z niepłaceniem alimentów - po tej analizie zwołano 66 posiedzeń, na których rozpatrzono przypadki osób, których przestępstwa mogły ulec depenalizacji. We wszystkich tych przypadkach zapadły decyzje o zatarciu skazania, czego skutkiem jest zwolnienie z obowiązku odbycia kary, a więc w konsekwencji - wypuszczenie z zakładu karnego (pod warunkiem, że dana osoba nie była dodatkowo skazana za inne przestępstwa). Z naszych informacji wynika, że terminy podobnych posiedzeń wyznacza już m.in. Sąd Rejonowy w Piasecznie.

Pismo, które otrzymaliśmy z Sądu Rejonowego w Białej Podlaskiej:

Zupełnie inaczej sprawy wyglądają w Sądzie Rejonowym w Bydgoszczy - do tej placówki trafiły dokładnie te same pytania, co w przypadku Białej Podlaskiej. W odpowiedzi czytamy, że "nowelizacja nie spowodowała wszczynania przed Sądem Rejonowym w Bydgoszczy postępowań dotyczących prawomocnych skazań za przestępstwo uporczywego uchylania się od obowiązku alimentacyjnego". Prezes tego sądu Jarosław Całbecki podkreśla, że w wydawanych wyrokach opisy czynów zawierały odwołania do orzeczeń dotyczących wysokość świadczeń alimentacyjnych. Sąd w Bydgoszczy jest więc jedną z tych placówek, w której nie trzeba zwoływać posiedzeń i ponownie zajmować się już wydanymi wyrokami.

Pismo, które otrzymaliśmy z Sądu Rejonowego w Bydgoszczy:

W innych sądach, z którymi nawiązaliśmy kontakt, trwa właśnie sprawdzanie wszystkich wydanych wyroków, które potencjalnie mogą budzić wątpliwości. To ogromna praca, którą obecnie wykonują m.in. pracownicy sądów z okręgu łódzkiego oraz wrocławskiego. W przypadku Wrocławia do wszystkich Sądów Rejonowych zwrócił się w tej sprawie prezes Sądu Okręgowego. Ponadto, pytania do poszczególnych sądów wysyłają też dyrektorzy poszczególnych zakładów karnych, którzy chcą się dowiedzieć, czy więźniowie przebywający w prowadzonych przez nich placówkach nie powinni zostać wypuszczeni.

Podobne analizy najprawdopodobniej zostaną ostatecznie przeprowadzone we wszystkich Sądach Rejonowych w Polsce. Dziś w Sądzie Okręgowym w Warszawie ma odbyć się narada prezesów podległych mu sądów rejonowych, na której zostanie podjęta decyzja, w jaki sposób zajmować się tą sprawą. 

Wszyscy sędziowie, z którymi rozmawialiśmy podkreślali, że sytuacja jest bardzo trudna przede wszystkim ze względu na brak jednolitej interpretacji przepisów. Każdy sąd musi indywidualnie podejmować decyzję w sprawie scenariusza prowadzonych działań. W rozmowie z RMF FM wielu sędziów stwierdziło też, że wyjaśnieniem tej sprawy będzie najprawdopodobniej musiał zająć się Sąd Najwyższy. Zanim jednak to się wydarzy musi minąć trochę czasu, w którym problemy będą narastać z dnia na dzień.

O zajęcie stanowiska w sprawie zmiany przepisów i rodzących się z tego powodu poważnych problemów poprosiliśmy Ministerstwo Sprawiedliwości. Jak przekonuje Wioletta Olszewska z Wydziału Komunikacji Społecznej tego resortu, "nowelizacja Kodeksu Karnego dotycząca przestępstw alimentacyjnych we wskazanym zakresie nie jest i nie może być podstawą do podejmowania przez sądy decyzji o zwalnianiu skazanych z zakładów karnych".

Do ministerstwa miały dotrzeć sygnały o "jednostkowych przypadkach podejmowania tego typu decyzji" - skala wydaje się jednak dużo większa, jeśli zwrócimy na uwagę na fakt, że tylko w jednym sądzie podjęto takich decyzji aż 66. Resort informuje również, że Departament Wykonania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości wystąpił do prezesów sądów z pilnym pismem, aby zapobiec takim przypadkom. Potwierdziliśmy, że pismo do sądów dotarło, wskazano w nim na "konieczność dokonywania przez sądy pełnej i wnikliwej analizy sprawy, czyli przede wszystkim akt głównych, a nie tylko sentencji wyroku". Dla sędziów jest to jednak tylko wskazówka, bo ostatecznie wyłącznie od ich decyzji zależy sposób interpretacji stworzonego przez resort, budzącego wątpliwości prawa.

Ministerstwo Sprawiedliwości informuje również, że w przypadkach zwalniania osób ukaranych za przestępstwa uchylania się od obowiązku alimentacyjnego, odpowiednie prokuratury mają składać zażalenia. Jeśli przypadków takich jak w Białej Podlaskiej będzie więcej - a wiele na to wskazuje - to nie tylko sędziowie, ale też prokuratorzy będą mieli pełne ręce roboty.

O sprawę zapytaliśmy wiceministra sprawiedliwości, Michała Wójcika. W moim przekonaniu nie ma tutaj błędu legislacyjnego. Praktyka, którą stosują niektóre sądy, jest błędna i sprzeczna z pewną wykładnią - mówił. Wyjaśniał, że zdaniem resortu przepisy są skonstruowane prawidłowo, a niektóre sądy - m.in. ten w Białej Podlaskiej - źle je interpretują.

Wójcik poinformował, że ministerstwo jest świadome wystąpienia takich sytuacji. Przekonywał jednak, że skala zjawiska nie jest duża i jego zdaniem nie można mówić o wypuszczaniu na wolność skazanych za niepłacenie alimentów.

Resort sprawiedliwości dostrzega jednak tę sytuację - dlatego zlecił prokuratorom monitorowanie orzeczeń sądów, na podstawie której miałoby dochodzić do wypuszczania z zakładów karnych niektórych skazanych. W przypadku postanowień sądów stwierdzających zatarcie skazania z powołaniem się na ten błędny pogląd, prokuratorzy mają niezwłocznie zaskarżać tego rodzaju rozstrzygnięcia - zaznaczał Michał Wójcik. Ministerstwo wysłało też do prezesów poszczególnych sądów pisma wyjaśniające całą sytuację.