Rzymska wystawa o polskim kardynale i pojednaniu z Niemcami

Wtedy zepchnięto nas z pola dyskusji. Jako tych, którzy niszczą nasz kraj - mówi w RMF FM kardynał Zenon Grocholewski, jeden z gości obecnych na otwarciu wystawy w Rzymie. Cieszę, że ten fakt, który miał być powodem hańby dla polskiego episkopatu, stał się powodem chluby (...) To jest bardzo piękne, że dzieje się to tu, w Muzeum Watykańskim - dodaje kardynał.  Tam jest też podpisany arcybiskup Wojtyła - przypomina Grocholewski. Papież miał duży szacunek do Kominka, to był człowiek prawy i jednocześnie odważny - podkreśla. Głównymi tematami są tytułowe przebaczenie i pojednanie. Pojednanie, którego nie ma bez przebaczenia - podkreśla w rozmowie z RMF FM historyk profesor Krzysztof Pomian, kurator wystawy.

Jako pierwsze widz wystawy ogląda dwa dzieła sztuki, które wyrażają temat wojny i pojednania. Są to dwie rzeźby niemieckiego artysty Alexandra Polzina "Requiem" i "Podwójny Anioł". Pierwsza rzeźba symbolizuje wojnę i żałobę, druga - pojednanie. Te dwa wątki będą już widzowi towarzyszyć do końca zwiedzania.

Z tła w postaci wojny, zniszczenia i pojednania wyłania się jedna postać - Bolesław Kominek, żyjący na styku dwóch języków i na granicy dwóch narodów. O jego urodzinach na Śląsku i dzieciństwie, na którym piętno odcisnęła I wojna światowa, opowiada kilka dokumentów i zdjęć ze stron rodzinnych. Inne zdjęcia pokazują święcenia kapłańskie oraz pobyt Bolesława Kominka w Paryżu, gdzie powstawał jego doktorat. Można go zobaczyć na wystawie. Można również zobaczyć dokumenty z czasów pracy kapłańskiej w okresie przedwojennym w diecezji katowickiej. Widz odkrywa postać bohatera wystawy również dzięki instalacji audiowizualnej umożliwiającej mu wybranie fragmentów wspomnień czytanych przez aktora. Opisują one młodego Kominka lub przytaczają, co myśli on o wydarzeniach, których jest świadkiem.

W prologu wystawy pojawia się także synteza wydarzeń, które szczególnie dla widza spoza Polski są kluczem do późniejszych działań Kominka. Mapy, zdjęcia i świadectwa pokazują Polskę i Śląsk z początku XX wieku, a potem po I wojnie światowej: używane na tym terenie języki, mieszkające tu społeczności i wreszcie panujący tu klimat polityczny.

Przesłanie - Wojna, którą naziści prowadzą w Polsce, w odróżnieniu od wojny prowadzonej na Zachodzie, jest prawdziwą wojną eksterminacyjną.

W tej części widza wita instalacja, w której centrum znajduje się książka. To "Mein Kampf". Wybrano z niej cytaty dotyczące "Słowian", jak określał ich Hitler. Pochodzą one z wypowiedzi nazistowskich dygnitarzy i mają przekonać widza, jaki los naziści zamierzali zgotować narodom Europy Wschodniej.

Pierwszy moduł  zatytułowany "Podbój i okupacja" zawiera  dokumenty archiwalne i mapy. Pokazuje, jak naziści podbijają Polskę, a potem jak organizują okupację tego dużego terytorium oraz jak Rosjanie robią to samo we wschodniej części kraju. Faksymile tajnych klauzul paktu Ribbentrop-Mołotow przypomina widzowi rozbiór Polski. Drugi moduł tłumaczy politykę rasową prowadzoną na terytorium Polski wobec Żydów, ale także wobec Polaków: likwidacja elit - intelektualistów, oficerów czy księży, segregacja rasowa, sprowadzenie narodu do roli niewolników, gospodarcza grabież kraju.

Widz dowiaduje się o życiu młodego księdza Kominka zmuszonego do potajemnego odprawiania obrządku religijnego. Potem ogląda dwie instalacje. Pierwsza z nich to pozbawiony komentarzy film skomponowany z mocnych obrazów niemieckiej okupacji w Polsce. Druga instalacja to duża fotografia, na której dostrzegamy urnę. Są to resztki bezcennej kolekcji manuskryptów spalonej metodycznie przez nazistów w polskiej Bibliotece Narodowej w 1944 roku.

Przesłanie - O ile w Zachodniej Europie wyzwolenie jest synonimem wolności, o tyle inaczej dzieje się w Polsce, która doświadcza sowieckiej dominacji. To właśnie w tej trudnej i niebezpiecznej sytuacji Bolesław Kominek zaczyna odgrywać coraz ważniejszą rolę w polskim kościele.

Widzów wita popiersie Stalina i mapa, taka jak ta, na której Stalin w czasie konferencji w Poczdamie narysował nową wschodnią granicę Niemiec, jednym pociągnięciem ołówka decydując o losie milionów osób. Kolejny element to mapa, która pozwala uzmysłowić sobie różne granice Polski na przestrzeni około 150 lat. Ta mapa odgrywa zasadniczą rolę w zrozumieniu wydarzeń, które zostaną opowiedziane widzowi. Obok mapy zaprezentowano filmy i zdjęcia archiwalne, które pozwalają widzowi zobaczyć, w jakim stanie kraj znajdował się po zakończeniu wojny. Widz odkrywa też nowe polityczne rozdanie - przejęcie władzy przez partię komunistyczną.  Jak widać na mapie, Polska straciła ziemie na wschodzie, ale zyskała na zachodzie. Ludność niemiecka zmuszona była opuścić tereny, które stały się polskie, podczas gdy Polacy musieli opuścić terytoria przyznane różnym republikom radzieckim. Przedmioty takie, jak klucze domu opuszczonego w pośpiechu, relikwie zabrane ze sobą i  świadectwa słowne pomagają widzowi odczuć ogrom nieszczęść tych ludzi. Akcent zostanie położony na wysiedlenie ludności niemieckiej, co pozwoli wytłumaczyć najbardziej znany fragment listu, który Kominek wystosuje później do swoich braci biskupów niemieckich, a który zostanie przypomniane, kiedy widz je odkryje: "udzielamy wybaczenia i prosimy o nie". Ostatni moduł tej części zwięźle przedstawia Polskę zsowietyzowaną. Zarysowuje kontekst, w jakim będzie działał Bolesław Kominek. Zdjęcia, filmy, gazety i świadectwa opowiadają o odrzuceniu planu Marshalla przez Polskę, o latach stalinowskich, ze szczególnym uwzględnieniem internowania kardynała Stefana Wyszyńskiego, o represjach po poznańskim Czerwcu 1956 i o odwilży.

Przesłanie - Pokazać drogę do pojednania. "Sposób mówienia nie może być nacjonalistyczny, lecz musi być europejski w najgłębszym znaczeniu tego słowa. Europa to przyszłość - nacjonalizmy są wczorajsze." (Bolesław Kominek, 1965)

Trzeci akt wystawy to przestrzeń o nieco bardziej osobistym charakterze. Można tam przeczytać" "Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w chrystusowym urzędzie pasterskim" z 1965 roku. List przedstawiony jest w formie instalacji - karty "Orędzia" wychodzą z maszyny do pisania, na której zostało ono sporządzone, podkreślone są niektóre fragmenty. Są też faksymile oryginalnych kart listu, co pozwala każdemu, kto ma na to ochotę, przeczytać całość. Widz może zapoznać się również z chłodną odpowiedzią niemieckich biskupów na przesłanie Kominka. Ale może również dowiedzieć się, jakie były skutki listu, jak został przyjęty w społeczeństwie polskim, szczególnie jak zareagowała władza i partia komunistyczna, które zorganizowała nagonkę na biskupów.

Następnie widz śledzi 9 lat życia, które zostały kardynałowi od czasu podpisania przesłania. Zostaje w końcu mianowany polskim biskupem archidiecezji wrocławskiej, co zatwierdza bulla Pawła VI "Episcoporum Poloniae coetus", dostępuje zaszczytu i otrzymuje nominację kardynalską. Na wystawie można zobaczyć jego pastorał i kapelusz kardynalski. Ale jest pod ciągłym nadzorem agentów tajnej policji. Obrazują to zdjęcia kardynała, które tajne służby wykonały w jego mieszkaniu. Tę część zamyka relacja z uroczystości pogrzebowych  Bolesława Kominka.

Na ekranie szybko pokazywana jest seria wydarzeń, które są etapami na drodze do pojednania: krąg niemieckich intelektualistów katolickich, zwany Bensberger Kreis i jego memoriał, zmiana nastawienia katolików niemieckich wobec Polski, Willy Brandt klęczący przed Pomnikiem Bohaterów Getta w Warszawie, podpisanie "Układu pomiędzy RFN a PRL o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków", wybór Jana Pawła II, ruch solidarności społeczeństwa niemieckiego w RFN po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, wspólna deklaracja katolików niemieckich i polskich z 1989 r., wizyta kanclerza Helmuta Kohla w Polsce i msza pojednania w Krzyżowej w obecności kanclerza Kohla i premiera Polski, katolika Tadeusza Mazowieckiego, traktat między RFN a RP z 14 listopada 1990 r. uznający zachodnią granicę Polski, traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy między RFN a Polską z 1991 r., przystąpienie Polski do UE w 2004 roku.

W Rzymie wystawa będzie pokazywana do 8 grudnia. Później obejrzą ją również widzowie w Berlinie, Wrocławiu i Brukseli, czyli w miastach, które są głównymi bohaterami tej historii.

_^(MN)