Barwione jajka – symbol Wielkanocy – na ziemiach polskich pojawił się w X wieku. Odnaleziono je podczas wykopalisk archeologicznych na opolskiej wyspie Ostrówek. Współczesne pisanki mają symbolizować rodzącą się do życia przyrodę, a w chrześcijaństwie także nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie Chrystusa.
Zwyczaj malowania jaj - wbrew powszechnemu przekonaniu - nie narodził się w Europie i nie był związany z kulturą chrześcijańską. Najstarsze pisanki pochodzą z terenów sumeryjskiej Mezopotamii. To stamtąd w starożytności trafił do wszystkich krain śródziemnomorskich.
Zwyczaj malowania pisanek był znany w czasach cesarstwa rzymskiego. Wspominali o nim już Owidiusz, Piniusz Młodszy i Juwenalis.
Do Europy tę tradycję przynieśli Persowie.
Na ziemiach polskich pierwsze pisanki powstały w X wieku. Odkryto je na opolskim Ostrówku. Początkowo pełniły ważną rolę w kulturze ludowej. Były symbolem zdrowia, miłości i życia. Zabezpieczały także przed złem.
Dopiero później, wraz z przyjęciem chrześcijaństwa, stały się ważnymi symbolami wielkanocnymi i zaczęto je kojarzyć ze Zmartwychwstaniem Pańskim.
Tradycja ta zachowała się do dziś. W poszczególnych regionach Polski kultywowana jest jednak w różny sposób. Także w pojedynczych rodzinach, w których rodowe tradycje są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Wielobarwne kwiaty i obowiązkowe koguty z kolorowymi ogonami, znane z łowickich wycinanek, w czasie Wielkanocy pojawiają się również na pisankach. Do dziś w łowickich domach wycinankarki zdobią w ten sposób pisanki. Jeśli ozdoba ma cieszyć oczy przez lata - najlepiej postawić na udekorowanie wydmuszki.
Na lekcję zdobienia pisanek zajrzeliśmy do Henryki Lus, twórczyni ludowej, której wycinanki można oglądać w muzeach m. in. w Japonii i Stanach Zjednoczonych. Pani Henryka pochodzi z rodziny z tradycją wycinankarską. Sztuki uczyła się od swojej ciotki Jadwigi Klimkiewicz, siostry babci i Marianny Pietrzak - siostry mamy. Nie wycina zwykłymi nożyczkami - tylko starymi nożycami do strzyżenia owiec.
Wykonał je kowal starej daty, ci współcześni już takich nożyc nie robią - opowiada, zgrabnie i szybko wycinając elementy papierowego kwiatu. - Zdobienie zaczynamy właśnie od kwiatuszków, które zakryją nam dziurki w wydmuszce - tłumaczy.
Zdobienie pisanki łowicką wycinanką wprawnej twórczyni zajmuje co najmniej godzinę. Każdy element jest przymierzany, kwiaty składają się z kilku kolorów, podobnie kogut. Czarna sylwetka, na której pojawia się wielobarwny ogon i pióra na szyi, pracowicie nacinane nożyczkami. Pani Henryka przegląda kolorowe kartki papieru, wybierając te, które pasują do jej wizji. Każda pisanka jest unikatowa.
Pomysł rodzi się w trakcie, a barwy, jakie pojawiają się na pisance, zależą od pierwszego kwiatka - mówi wycinankarka. Nie ma określonych kolorów, których należy użyć. Im więcej kolorów, tym pisanka ładniejsza.
Wydmuszki jaj kurzych, gęsich i wielkiego, strusiego jajka zdobią dom pani Henryki. To obowiązkowy element świątecznego wystroju w Łowiczu.
Wydrapywanie wzorów palm, kwiatów i liści na skorupkach jaj zabarwionych na jeden kolor - to kroszonkarstwo opolskie. Ten rodzaj zdobienia pisanek został wpisany na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Jak w taki sposób ozdobić jajko?
Najpierw malujemy jajko na jeden kolor - tłumaczy Elżbieta Ofat, zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Na czerwony gotujemy w cebulaku, czy na zielony w wywarze z ziół. Następnie przy pomocy specjalnego rysika panie wycinają piękne, lokalne wzory i kwiaty.
Te wzory w czasie wielkanocnym spotykamy na jajkach wielkanocnych, ale takie zdobienia pojawiają się też na porcelanie czy tkaninach.
Zdobienie jaj wielkanocnych metodą batikową, czyli tzw. pisanie pisanek, to technika powszechnie stosowana na terenie Opolszczyzny jeszcze pod koniec XIX wieku, wpisana na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Technika ta powróciła do Polski razem z osobami przesiedlonymi po drugiej wojnie światowej z terenów dzisiejszej Ukrainy, które wśród swoich zwyczajów świątecznych przywiozły również tradycję zdobienia jaj metodą batikową i przekazały ją kolejnym pokoleniom. Jak pisać pisanki?
Bierzemy białą wydmuszkę i pokrywamy ją woskiem, później wkładamy do żółtego barwnika i znów pokrywamy woskiem, później kolejny kolor i powtarzamy czynność - tłumaczy Elżbieta Ofat. To bardzo pracochłonne, ale efekt jest niesamowity!
Drapanki powstają przez drapanie ostrym narzędziem zewnętrznej barwionej powłoki jajka. Te technikę spotyka się bardzo często w Polsce i Austrii
Oklejanki zdobi się sitowiem, płatkami bzu skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny oraz czasami nicią lub włóczką wełnianą
Nalepianki powstające przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinkami z papieru, były popularne zwłaszcza w dawnym województwie krakowskim
Pisanki ażurowe - ażurki wykonywane są z wydmuszek jaj kurzych, kaczych, gęsich i strusich. Technika polega na nawiercaniu w skorupce otworów przy pomocy wiertarki i malutkiego wiertła. Wydmuszka z nawierconymi wzorami jest malowana najczęściej farbą akrylową.
Kraszanki nazywane też malowankami lub byczkami powstają przez gotowanie jajka w wywarze barwnym, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych, na przykład cebuli, kory dębu, olchy, łupiny orzecha włoskiego, kory młodej jabłoni.
