Historia i współczesność, pamięć i niepamięć, świadectwo oraz przestroga o tym, co wydarzyło się 80 lat temu w miejscu, które znajduje się bardzo blisko centrum Krakowa. Przez lata starano się zatrzeć ślady makabrycznych wydarzeń, które rozgrały się w tym miejscu. Teraz na terenie byłego obozu KL Plaszow powstaje muzeum, które upamiętni ofiary, a także tych, którzy przez niego przeszli. Do dziś udało się zidentyfikować tylko jedną trzecią z nich.
80 lat temu - w lutym 1945 roku - na terenie obozu koncentracyjnego KL Plaszow nie było już ani jednego więźnia. Ostatnich 636 więźniów 14 stycznia pieszo ruszyło do obozu Auschwitz Birkenau, który niespełna dwa tygodnie później wyzwalała armia radziecka.
Tu w Krakowie najpierw niemieccy naziści, potem właśnie Armia Czerwona, a po niej władze PRL, rozpoczęły zacieranie śladów pamięci mrocznej historii miejsca, które znajduje się bardzo blisko ruchliwego centrum miasta. Nie wszyscy pojawiający się w tym cichym miejscu otoczonym płaszowskimi wzgórzami, pełnym zieleni i pustej przestrzeni, zdają sobie sprawę z tego, co wydarzyło się tu ponad 80 lat temu.
Niemiecki nazistowski obóz Plaszow został utworzony przez Niemców w październiku 1942 roku na terenie krakowskich dzielnic Podgórze i Wola Duchacka. Pierwsze prace rozpoczęto na obszarze zlokalizowanych w tym miejscu dwóch cmentarzy żydowskich. Plaszow - powstał jako obóz pracy (Zwangsarbeitslager Plaszow des SS- und Polizeiführers im Distrikt Krakau - ZAL Plaszow) i był przeznaczony dla Żydów ze zlikwidowanego w marcu 1943 roku krakowskiego getta.
W latach 1943-1944 osadzono w nim także Żydów ocalałych z likwidowanych przez Niemców gett w Bochni, Tarnowie, Wieliczce, Rzeszowie, Przemyślu oraz z obozu pracy w Szebniach. W lipcu 1943 roku Niemcy utworzyli na terenie ZAL także obóz pracy wychowawczej dla Polaków. Przetrzymywano w nim mieszkańców Krakowa oraz ofiary pacyfikacji podkrakowskich miejscowości. W styczniu 1944 roku obóz pracy został przekształcony w obóz koncentracyjny (Konzentrationslager Plaszow bei Krakau - KL Plaszow).
W tym samym roku miejsce funkcjonowało również jako obóz przejściowy dla kierowanych do KL Auschwitz węgierskich Żydów. Od wiosny 1944 roku do KL Plaszow przyjeżdżały transporty więźniów z ewakuowanych obozów w dystryktach lubelskim i radomskim. Z KL Plaszow wywożono transporty do innych obozów pracy i koncentracyjnych. Szacuje się, że przez cały okres funkcjonowania obozu przetrzymywano w nim ponad 35 tys. osób, a liczba jego ofiar oceniana jest na ponad 6 tys.
Egzekucje i pochówki odbywały się w trzech miejscach straceń na terenie KL Plaszow - obok starego cmentarza żydowskiego oraz na terenie dwóch dawnych szańców artyleryjskich. Zostały one wzniesione jeszcze w czasach zaborów przez Austriaków pod koniec XIX wieku, znajdujących się później na terenie obozu - zwanych H-górką i C-dołkiem. To skróty wulgarnych nazw tych miejsc jakich używali więźniowie KL Plaszow.
"Hujowa Górka" nawiązuje do nazwiska SS-manna Alberta Hujara, który kierował egzekucjami. Wyrażać miała również stosunek więźniów obozu do świata, niereagującego na dokonywane zbrodnie. 300 metrów na zachód od niej, kolejnym miejscem straceń był "Cipowy Dołek". Jednak przez dziesięciolecia teren dawnego obozu KL Plaszow pozostawał miejscem nieobecnym w powszechnej świadomości mieszkańców Krakowa, słabo oznakowanym, kojarzonym - mimo swojej mrocznej przeszłości - głównie jako miejsce spacerów.
W 1964 roku stanął tu Pomnik Ofiar Faszyzmu w Krakowie. Jego projektantem był Witold Cęckiewicz, który w latach 1955-1960 pełnił funkcję głównego architekta Krakowa. Rzeźbę z wapienia pińczowskiego na konstrukcji żelbetowej wykonał Ryszard Szczypiński. Pomnik przedstawia pięć postaci stojących w szeregu, z głowami ugiętymi pod ciężarem kamiennego bloku i wyrwą w kamieniu na wysokości piersi. Na tyłach tej rzeźby znajduje się napis: "W hołdzie męczennikom pomordowanym przez hitlerowskich ludobójców w latach 1943-1945".
Drugi z pomników poświęcony jest żydowskim ofiarom tego miejsca, jak możemy na nim przeczytać: "Nie znamy nazwisk pomordowanych, zastąpimy je jednym słowem - Żydzi". I takim samym słowem podpisano tablicę pamiątkową znajdującą się na pomniku. W tym miejscu każdego roku zatrzymuje się Marsz Żywych, przypominający o rocznicy likwidacji krakowskiego getta.
Dopiero w 2017 roku na terenie poobozowym ustawiona została wystawa plenerowa składająca się z tablic informacyjnych, na których prezentowano archiwalne zdjęcia, relacje więźniów oraz informacje przybliżające historie osób oraz poszczególnych obiektów.
Od marca 2024 roku na terenie miejsca pamięci KL Plaszow znajduje się nowa wystawa plenerowa "KL Plaszow. Miejsce po, miejsce bez". Na "straży pamięci" o tysiącach ofiar byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego stać ma wznoszony właśnie Memoriał - nowy budynek Muzeum KL Plaszow. Upamiętniający obóz funkcjonujący w Krakowie w latach 1942-1945, przez który przeszło ok. 35 tys. więźniów - Żydów, Polaków i osób innych narodowości.
1 lipca 2024 roku oficjalnie rozpoczęły się prace nad budową budynku Memoriału - Muzeum KL Plaszow. Jego oficjalny adres - ul. Henryka Kamieńskiego 26.
W styczniu tego roku zakończono szalowanie stropu pod piętro budynku Memoriału, gdzie będą znajdować się biura pracowników muzeum, biblioteka i sala spotkań. Równocześnie powstaje tunel prowadzący od Memoriału pod ulicą Swoszowicką bezpośrednio na teren Miejsca Pamięci KL Plaszow.
Pod opieką Muzeum KL Plaszow znajduje się teren poobozowy, wpisany do rejestru zabytków oraz historyczny budynek - Szary Dom. Ten budynek przy ulicy Jerozolimskiej 3 pełnił funkcję budynku administracyjnego cmentarza Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie i siedziby Bractwa Przedpogrzebowego Chewra Kadisza. W czasie funkcjonowania KL Plaszow znajdował się w jego centrum - mieściły się w nim biura zarządu obozu, a w piwnicach areszt. Po wojnie w tym budynku mieściły się na przykład mieszkania komunalne.
Funkcjonowanie Muzeum KL Plaszow jest nierozłącznie związane z zachowaniem naturalnego, otwartego charakteru tego wyjątkowego miejsca. Na około 40 ha, w tym 37 ha terenu poobozowego, muzeum troszczy się zarówno o relikty przeszłości, jak i o przyrodę, podejmując jedynie niezbędne działania dla utrzymania ekologicznego charakteru tego obszaru. Połączenie funkcji muzealnych i historycznych Muzeum KL Plaszow - z jednoczesnym zachowaniem charakterystycznej dla tego miejsca zieleni - jest unikalnym przedsięwzięciem muzealnym w skali międzynarodowej. Historia, pamięć, refleksja nad przeszłością i współczesnością oraz opieka nad naturą - to główne założenia i cele, jakie stawia sobie Muzeum KL Plaszow.
Utrzymanie otwartego charakteru tego miejsca i jedynie minimalne ingerencje w przyrodę na terenie poobozowym, wynikają także z przyczyn natury prawnej i religijnej. Obszar byłego obozu jest wpisany do rejestru zabytków i otrzymał już kilkanaście lat temu status cmentarza wojennego. Ponadto żydowskie prawo religijne nie zezwala na ingerencję w grunt na obszarze cmentarzy i miejsc pochówku ofiar.
O historii KL Plaszow 31 lat temu przypomniał światu Steven Spielberg - swoim filmem "Lista Schindlera". Film nagrodzony siedmioma Oscarami zrealizowany został w Krakowie i od lat pozostaje jednym z najważniejszych i powszechnie znanych obrazów odnoszących się do wojennej historii tego miejsca. Opowiada o niemieckim przedsiębiorcy Oskarze Schindlerze, który otwiera w okupowanym Krakowie fabrykę. Prosperuje ona w oparciu o tanią siłę roboczą - przymuszonych do pracy Żydów, między innymi więźniów obozu KL Plaszow.
Film "Lista Schindlera" był kręcony w krakowskim kamieniołomie Libana, zlokalizowanym w bezpośrednim sąsiedztwie obozu. Nazwa pochodzi od nazwiska jego właściciela - krakowskiego przemysłowca Bernarda Libana. W 1993 roku na obszarze kamieniołomu pojawili się twórcy "Listy Schindlera". Wówczas odtworzono realia obozu w Płaszowie - 34 baraki, 7 wież strażniczych oraz wiernie odwzorowana willa komendanta Amona Götha. Drogi wyłożono betonowymi replikami macew. Do dziś w kamieniołomie można znaleźć pozostałości filmowej scenografii.
Po dziś dzień zachowała się także willa byłego komendanta KL Plaszow - tzw. Czerwony Dom - oryginalnie przed wojną nazywany Willą Pod Skałą. Ten zabytkowy budynek znajduje się przy ulicy Wiktora Heltmana 22, 500 metrów od Szarego Domu. Po premierze "Listy Schindlera" przypomniana historia Amona Götha skoncentrowała na nim uwagę, odwracając ją od tych, których znany z okrucieństwa Göth uczynił ofiarami.
11 lutego 1943 roku powierzono mu budowę i organizację obozu dla Żydów krakowskich i małopolskich w Płaszowie, którego następnie został komendantem. Skala rabowanego przez niego majątku była tak wielka, że mimo nieformalnego przyzwolenia na bogacenie się kosztem ofiar - Göth został za to aresztowany przez władze niemieckie w 1944 roku.
Został osadzony w więzieniu Stadelheim w Monachium. Udało mu się uniknąć procesu i trafił do szpitala w Bad Tölz. 4 maja 1945 roku został aresztowany przez armię amerykańską. Podał fałszywe nazwisko licząc, że nikt go nie rozpozna jako byłego komendanta. Amerykańscy śledczy po zeznaniach czterech byłych więźniów z Płaszowa odkryli, kim naprawdę był Göth. 30 lipca 1946 roku przewieziono go do Krakowa, razem z Rudolfem Hößem, byłym komendantem obozu koncentracyjnego Auschwitz.
Najwyższy Trybunał Narodowy we wrześniu 1946 roku skazał Götha na śmierć przez powieszenie. W czasie procesu były komendant wszystkiemu zaprzeczał. Wyrok wykonano 13 września 1946 roku w więzieniu przy ulicy Montelupich w Krakowie.
Teraz na terenie Miejsca Pamięci po byłym obozie koncentracyjnym w Krakowie stanąć ma Pomnik Dźwiękowy KL Plaszow - będzie kompozycją dźwiękową, stworzoną na podstawie koncepcji autorstwa Romy Sendyki oraz scenariusza Michała Libery. Dla zwiedzających będzie dostępny wyłącznie przez słuchawki z urządzeń przenośnych pobieranych w muzeum. Bez tych urządzeń Pomnik Dźwiękowy nie będzie słyszalny w przestrzeni poobozowej, a jedynym znakiem jego obecności będą osoby ze słuchawkami, przemierzające teren obozu zgodnie ze strukturą kompozycji w wybranym przez siebie tempie i kierunku.
Ten dźwiękowy pomnik objąć ma takie formy muzyczne jak kompozycja oryginalna na organy wykonane z płaszowskiego wapienia, nagrania terenowe ziemi na obszarze obozu, nowe utwory do tekstów piosenek wykonywanych w obozie oraz inne kompozycje dopełniające jego geometrię.
Do końca 2025 roku zbudowany zostanie budynek główny, czyli Memoriał. Potem rozpocznie się w nim instalacja wystawy stałej. Według przewidywań otwarta zostanie ona w drugiej połowie 2026 roku. Wtedy również przewidziano remont tzw. Szarego Domu. To jedyny zachowany budynek na obszarze dawnego obozu włączony w przestrzeń muzeum KL Plaszow.
