Powstanie Warszawskie: Adresy wyryte w sercach Polaków

To tam zapadła decyzja o rozpoczęciu walk w Warszawie. Podczas popołudniowej odprawy Komendy Głównej AK ostatniego dnia lipca godzinę W wyznaczono na 17:00 1 sierpnia.

Przed 70 laty była to część najgęściej zabudowanego i zaludnionego ścisłego centrum Warszawy. Kamienica przy Pańskiej stała wśród licznych podobnych jej - i choć historycy długo spierali się czy na pewno to tam podjęto decyzję o wybuchu powstania - uczestnicy narady najczęściej wymieniali właśnie ten adres.

"Pamiętam dokładnie. Było to w lokalu konspiracyjnym przy ulicy Pańskiej 6. Przebywałem tam razem ze sztabem ścisłym w ostatnich dniach przed powstaniem i tam właśnie zapadła decyzja" - mówił przed laty generał Bór-Komorowski.

Dziś kamienicy przy Pańskiej 6 już nie ma, choć przetrwała powstanie - została zburzona przy okazji wytyczania Placu Defilad, a w miejscu gdzie stała jest dziś zadrzewiony skwerek tuż obok budowy II linii metra.

Ulice Krasińskiego i Suzina na Żoliborzu - to tu miała miejsce pierwsza potyczki z Niemcami, tu też zginęli pierwsi powstańcy. Jeszcze przed godziną W.

Tuż przed godziną 14:00 jeden z oddziałów 9 Kompanii Dywersyjnej AK przenosił ulicą Krasińskiego ukrytą przed powstaniem broń. Uzbrojenie, wydobyte ze skrytki przy ulicy Wespazjana Kochowskiego przenoszono do miejsca zbiórki powstańców przy ulicy Mikołaja Gomółki.

Jutowe worki, duże paczki i grupka mężczyzn w płaszczach podczas upalnego sierpniowego dnia zwróciły uwagę niemieckich lotników jadących odkrytym samochodem ciężarowym ulicą Krasińskiego. Niemcy otworzyli ogień, ale AK-owcy skutecznie odpowiedzieli z karabinów i pistoletów maszynowych. Polacy wygrali pierwsze starcie, Niemcy wycofali się.

Godzinę później Niemcy ściągnęli posiłki ze Śródmieści i odcięli Żoliborz. Żandarmeria zaczęła przeszukiwać okolice. Wtedy zginął pierwszy powstaniec, żołnierz kolejnego oddziału AK, który z budynku kotłowni Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej wynosił ukrytą broń.

Kotłownia stoi do dziś przy ulica Suzina, a o starciu przypomina niewielki pomnik.

Elektrownia mieszcząca się przy ulicy Elektrycznej dawała prąd całej powstańczej Warszawie - szpitalom, drukarniom, warsztatom i ludności cywilnej. Ale nie tylko. Mieściły się tutaj warsztaty rusznikarskie, w których powstawały granaty i broń palna. Na dziedzińcu elektrowni powstał z podzespołów wyniesionych z przedwojennej fabryki Chevroleta powstańczy wóz bojowy Kubuś.

Zakład zdobyto już pierwszego dnia powstania i był to jeden z największych sukcesów zrywu. Zdobyto go od środka. Kilkudziesięcioosobowy garnizon Niemców, uzbrojonych m.in. w ciężkie karabiny maszynowe, czy miotacze ognia zaskoczył szturm 120 AK-owców, z których większość była pracownikami elektrowni.

Siłownia była nieustannie atakowana. Ostrzeliwano ją przy użyciu artylerii, granatników, pociągu pancernego i kanonierki pływającej po Wiśle. Ale pracownicy opuścili elektrownię dopiero 5 września, po szturmie Niemców na Powiśle.

Duża część zakładu przetrwała powstanie i zdobycie Warszawy przez Armię Czerwoną. Do dziś można podziwiać dwie kotłownie, przedwojenne suwnice i cześć dawnej rozdzielni.

Był 31 sierpnia. Siła powstańców zdecydowanie słabła. W najgorszej sytuacji znajdowała się Starówka otoczona przez oddziały niemieckie. Fiaskiem zakończył się szturm kilku oddziałów Zgrupowania "Radosław". Nie udało się utworzyć korytarza, którym można wyprowadzić powstańcze oddziały, rannych i ludność cywilną. Starówka musiała ewakuować się kanałami. Poza jednym oddziałem Batalionu "Zośka", który brawurowo przedefilował przez Ogród Saski przed nosami hitlerowców.

Podczas nieudanego szturmu kilkudziesięciu partyzantów Batalionu "Zośka" zostało odciętych i otoczonych przez oddziały Wehrmachtu. Nie mogli - jak pozostali - wrócić na poprzednie pozycje na Starówce i ewakuować się kanałami. Ukryli się najpierw w kościele św. Antoniego - dziś tak samo jak 70 lat temu stoi na skraju Ogrodu Saskiego od strony ulicy Senatorskiej - a potem kilkanaście godzin ukrywali się w piwnicach nieistniejącej Biblioteki Zamoyskich, które ostrzeliwali i przeszukiwali hitlerowcy.

Powstańcy doczekali do zmierzchu i wtedy ubrani w zdobyczne niemieckie panterki, zdejmując biało-czerwone opaski z przedramion, ruszyli w poprzek Ogrodu Saskiego, który był silnie obsadzony oddziałami niemieckimi.

Na czele 60-osobowego oddziału szło kilku powstańców, którzy dobrze znali niemiecki. I tak powstańcy w zwartym szyku przechodzili tuż obok kolejnych posterunków. Gdy na jednym z nich Niemcy zażądali hasła podoficer prowadzący oddział Powstańców rzucił do Niemców: "Idziemy na Polaków. Od nich żądaj hasła!". Przeszli dalej.  

Ta brawurowa akcja zakończyła się sukcesem - oddział dotarł do pozycji powstańczych po drugiej stronie Ogrodu Saskiego, przy rogu ulicy Królewskiej i Marszałkowskiej. Tuż przy ówczesnym budynku Giełdy. Udało się, choć zanim zostali rozpoznani przez oddziały ze Śródmieścia, zostali wzięci za Niemców i ostrzelani.

To był jedyny powstańczy oddział, który wydostał się ze Starówki nie wchodząc do kanałów.

Powstańcze śluby - przez 63 dni trwania walk zawarto ich w stolicy ponad 250. Część z nich w kaplicy przy ulicy Wilczej.

Można mieszkać w Warszawie od lat, a nawet chodzić ulicą Wilczą i nie mieć pojęcia o jej istnieniu. Jest wtopiona w gmach dawnego domu schronienia "Przytulisko". Zwraca uwagę tylko niewielką tablicą przy wejściu do budynku.

To właśnie w tej niewielkiej kaplicy po południu 7 września ślub zawarli kurier z Warszawy Jan Nowak Jeziorański z łączniczką Gretą. Ceremonia trwała zaledwie 7 minut, za obrączki posłużyły dwa miedziane krążki, za ślubną wiązankę - kwiaty zerwane z balkonowej skrzynki którejś z pobliskich kamienic.

W trakcie powstańczych walk przed ołtarzem na Wilczej stawało wiele par, a budynek i kaplica przetrwały i powstanie, i późniejszą operację systematycznego burzenia Warszawy przez niemiecką armię.

Gdy się rozmawia z uczestnikami Powstania Warszawskiego, zdecydowana większość z nich mówi, że ich zryw wynikał z potrzeby poczucia godności. Po 5 latach hitlerowskiej okupacji, niezliczonych zbrodni i okrucieństwa, chcieli oni poczuć wolność. Woleli umrzeć z karabinem w dłoni, niż w obozie.

Ta myśl była zakorzeniona bardzo głęboko w ich umysłach. Świadczy o tym także fakt, że w pierwszych dniach Postania Warszawskiego zorganizowali defiladę.

Jedyna potwierdzona defilada odbyła się 6 sierpnia 1944 roku. To był bardzo trudny okres. Powstanie trwało szósty dzień, a od wczoraj trwała niezwykle brutalna rzeź pobliskiej Woli, gdzie zginęło nawet 65 tysięcy osób.

Mimo to staromiejskie oddziały pod wodzą majora Stanisława "Roga" Błaszczaka zdecydowały przejść w z podniesioną głową przez stolicę. Powstańcy pięknie uzbrojeni, pogrupowani oddziałami, czwórkami przeszli od ulicy Miodowej, przed Długą, w stronę Freta.

Po defiladzie - jak informuje Ordynariat Polowy, po defiladzie odbyła się msza w Katedrze Polowej. Ten kościół był dla powstańców niezwykle ważny. To tam przysięgę składały oddziały walczące na Starym Mieście, przed wyruszeniem do akcji.

Ulica Długa w Warszawie była i do dziś dla wielu Warszawiaków jest symboliczna. To przy niej stoi budynek Arsenału. To przecież tam Grupy Szturmowe Szarych Szeregów przeprowadziły rok wcześniej (26 marca 1943) operację Meksyk II, którą my dzisiaj znamy jako Akcję Pod Arsenałem. To była brawurowa, choć dla niektórych uczestników śmiertelna próba odbija z rąk gestapowców Jana Bytnara, "Rudego", przez jego kolegów, między innymi Tadeusza Zawadzkiego "Zośkę", Aleksego Dawidowskiego "Alka", Jana Rodowicza "Anodę", Jerzego Gawina "Słonia". Dowodził nimi "Orsza", czyli Stanisław Broniewski.

Akcja Pod Arsenałem była wyjątkowa. To była pierwsza tak głośna akcja przeciwko okupantowi, zorganizowana w większości przez 20-latków.

Ulica Długa stała się więc symbolem. Nie mówiąc już o tym, że była wtedy jedną z najważniejszych ulic stolicy. Nie było przecież wtedy dzisiejszej trasy W-Z. Dlatego po tej ulicy warto było defilować i powstańcy chcieli pokazać, że mogą, że stolica na chwilę jest ich.

Sanitariuszka Maria Bińkowska "Mada" (rocznik 1924) tak opisywała to wydarzenia dla Muzeum Powstania Warszawskiego: Cały okres, cały sierpień to było Stare Miasto. Niestety od entuzjazmu 6 sierpnia, gdzie była jedyna defilada - nie wiem czy wiecie, że była defilada na Starym Mieście na stopniach kościoła garnizonowego... Armii Krajowej, żołnierzy, którzy już byli żołnierzami albo, którzy zaraz pierwszego dnia zdeklarowali i składali przysięgę. Tam była autentyczna defilada w południe. Potem się zaczął się nalot lotniczy.

W różnych materiałach pojawiają się doniesienia o kilku innych mniejszych defiladach w trakcie Powstania Warszawskiego. Do tej pory nie pojawiły się jednak dokumenty na ich potwierdzenie. 

Najdłuższa trasa miała prawie 5 km długości - z Żoliborza na Śródmieście. Pozostałe łączyły niemal wszystkie walczące dzielnice. Warszawskie kanały były często jedyną drogą łączącą powstańcze oddziały. Powstańcy przenosili nimi broń, amunicję, rozkazy, leki, założyli w nich linie telefoniczne, ale także ewakuowali się z dzielnic zajmowanych przez Niemców. Jeden z najbardziej znanych włazów do kanałów do dziś znajduje się na skrzyżowaniu Długiej i Miodowej. To tędy do kanałów zeszło ponad 5 tysięcy powstańców podczas ewakuacji Starówki.

Po nieudanej akcji połączenia Starego Miasta z Żoliborzem zapadła decyzja o ewakuacji ze Starówki rannych, personelu medycznego, władz miejskich i ludności cywilnej.

Powstańcy próbowali przebić się do Śródmieścia, ale nie powiodła się akcja ani na powierzchni ani desant kanałowy na Plac Bankowy.

W tej sytuacji podjęto decyzję o przeprowadzeniu kilkudniowej akcji ewakuacyjnej kanałami. Aby wejście do kanału było lepiej chronione i pozwalało wejść większej liczbie osób saperzy połączyli kanał z piwnicą pobliskiego Sądu Apelacyjnego oraz zrobili wykop do włazu obłożony płytami chodnikowymi.

Przez cały 1 września trwała ewakuacja. Do kanałów schodziły 50 osobowe oddziały - każda z przewodnikiem znającym kanały. Wśród przewodników było bardzo wielu Żydów uwolnionych wcześniej przez Batalion Zośka z obozu na Gęsiówce.

Powstańcy ewakuowali się kanałami w makabrycznych warunkach. Często czołgali się w fekaliach, bo kanały miały metr wysokości i tylko 60 cm szerokości. Przeciskanie się kanałami utrudniały ciała, tych którzy zginęli wcześniej w kanałach, porzucona broń a także barykady, bo Niemcy, gdy odkryli podziemne powstańcze trasy próbowali zasypywać kanały.

W ten sposób trasę 1 600 metrów pod ziemią z Placu Krasińskich do włazu na rogu Wareckiej i Nowego Światu pokonało ok. 3 000 rannych powstańców i grupa bojowa ok. 1 500 żołnierzy. Na Żoliborz kanałami przedostało się około 800 powstańców.

2 września wejście do kanału na pl. Kasińskich zostało zasypane. Podczas nalotu jedna z bomb trafiła w budynek sądu, którego ruiny zasypały właz do kanału grzebiąc jednocześnie ludność cywilną, która czekała na ewakuację.

Rzeź Woli to jeden z najczarniejszych momentów Powstania Warszawskiego. Piątego dnia walk, 5 sierpnia 1944 roku, Niemcy zaczęli kilkudniową eksterminację dzielnicy. Liczba zamordowanych warszawiaków, podawana w różnych źródłach, waha się od 40 do 65 tysięcy osób.

Warszawa, stolica, głowa, inteligencja tego byłego 16-17-milionowego narodu Polaków będzie zniszczona, tego narodu, który od 700 lat blokuje nam Wschód i od czasu pierwszej bitwy pod Tannenbergiem leży nam w drodze. A wówczas historycznie polski problem nie będzie już wielkim problemem dla naszych dzieci i dla wszystkich, którzy po nas przyjdą, ba, nawet już dla nas - tak dowódca SS Heinrich Himmler relacjonował swoje słowa wypowiedziane Hitlerowi na wieść o wybuchu Powstania Warszawskiego. Przywódca nazistów wydał wtedy rozkaz zrównania Warszawy z ziemią i wymordowania wszystkich mieszkańców.

Pierwszym przystaniem na drodze Niemców była Wola. Skierowane tam zostały między innymi dwa niezwykle brutalne oddziały: Heinza Reinefahrta, złożony głównie z policjantów i Oskara Dirlewangera, sformowany z wypuszczanych z więzień kryminalistów, morderców i gwałcicieli. Byli oni uzupełniani o kolaboracyjnych bandytów ze wschodu.

Szczególnie brutalnych zbrodni dopuszczali się w czterech wolskich szpitalach: Wolskim, św. Łazarza, św. Stanisława oraz Dziecięcym Karola i Marii.

Szpital Wolski, ul. Płocka

Od pierwszych dni Powstania szpital był ostrzeliwany przez pociąg pancerny stojący na pobliskim wiadukcie kolejowym. Pacjenci musieli leżeć więc z dala od okien i ścian - w piwnicach i na korytarzach.

W Czarny Czwartek 5 sierpnia dowództwo powstania wysłało tam ostrzeżenie o nadciągających siłach niemieckich. Ewakuacja szpitala byłą jednak niemożliwa. Po południu groźba masakry stała się faktem. Kierownictwo szpitala zostało zastrzelone na miejscu. Tak samo jak duża część chorych. Pozostali zostali ustawieni w kolumnę i w kilkusetosobowej grupie przeprowadzeni Górczewską do torów kolejowych.

Tam Niemcy w masowej egzekucji rozstrzelali 60 pracowników szpitala i 300 mężczyzn. Kobiety zostały przewiezione do obozu przejściowego w Pruszkowie i potem koleją do obozów zagłady.

Szpital św. Łazarza, skrzyżowanie ulic Karolkowej i Leszno (szpital przeniesiony z ulicy Książęcej)

5 sierpnia w szpitalu było 300 pacjentów. Znalazł się na drodze najbardziej bestialskiego oddział Dirlewangera. W jego skład oprócz niemieckich kryminalistów wyciągniętych z więzień wchodzili także Azerzy, Ukraińcy i Rosjanie. W szpitalu św. Łazarza urządzili rzeź - to słowo najlepiej opisuje co tam się stało. Do pacjentów, lekarzy, pielęgniarek, ale także ukrywających się mieszkańców Woli otworzyli ogień. Strzelali z broni maszynowej, wrzucali granaty do piwnic, a osoby próbujące uciekać z budynku były od razu rozstrzeliwane. W ten sposób zginęło 1200 osób.

Szpital Zakaźny św. Stanisława, ulica Wolska

Feralnego 5 sierpnia Dirlewangerowcy podpalili sąsiadującą ze szpitalem fabrykę Franaszka i weszli do szpitala. Działali bezwzględnie. Strzelali do okien, mordowali ludzi na korytarzach i wyrzucali ich przez okna. Dyrekcja szpitala próbowała ratować część pacjentów tłumacząc hitlerowcom, że nie ma tam broni, że to jedynie szpital zakaźny. Ci którzy przetrwali, zostali ustawieni w szpaler i przeprowadzeni na skrzyżowanie Staszica i Górczewskiej. Tam ustawieni przy dole pod jedną z dzisiejszych kamienic zostali rozstrzelani.

Szpital został przerobiony na kwaterą główną sztabu zbrodniczej brygady Dirlewangera.

Odnajdywanie ciał pomordowanych

Większości ciał nie udało się zidentyfikować. Wiele rodzin do dziś nie wie, gdzie dokładnie zginęli ich bliscy, ani gdzie są pochowani. Wiemy, że po wojnie, w czasie masowych ekshumacji z dołów, bram, podwórek, piwnic ciała zostały wydobyte z ziemi. Większość spoczęła w zbiorowym grobie na Cmentarzu Wolskim.

Co roku 1 sierpnia i 1 listopada, wielu Warszawiaków właśnie tam zapala świeczki oraz symbolicznie na grobach rodzinnych.

Kluczową rolę odegrał tu szwajcarski Czerwony Krzyż, który zaraz po wojnie zbierał informacje i rozmawiał ze świadkami, którzy przeżyli. W tej sposób udało się, przynajmniej częściowo ustalić kto w którym szpitalu zginął, kto mógł zostać rozstrzelany w pobliskiej bramie, a kto wywieziony do któregoś z obozów śmierci.

Wiele rodzin dopiero po latach dostawało listy od pielęgniarek ze szpitala z informacją o tym, że ich blisko zginął w szpitalu, albo w którejś bramie. Pewności jednak nigdy nie było. Rodziny nie odnalazły ciał swoich bliskich.

Epilog

Jeden z dwóch najbrutalniejszych katów Woli - Heinz Reinefarth, nigdy nie został rozliczony. Sąd w Hamburgu uwolnił go z zarzutu dokonywania zbrodni wojennych z powodu braku dowodów. Ponoć w zamian za oskarżanie innych hitlerowców.

Reinefarth zrobił potem karierę polityczną. Już w grudniu 1954 roku został wybrany burmistrzem Westerland. Był przedstawicielem partii wypędzonych. Walczył o dobre imię hitlerowców. W 1958 dostał się nawet do landtagu w Szlezwiku-Holsztynie, a po 1967 roku pracował jako wzięty prawnik. Reinefarth zmarł w 1979 roku w swojej rezydencji, żyjąc w ostatnich dniach z generalskiej renty.

Dopiero 10 lipca 2014 parlamentarzyści Szlezwika-Holsztynu przez aklamację przyjęli uchwałę w której wyrazili ubolewanie, że zbrodniarz wojennym mógł zostać ich posłem.

Znacznie mniej szczęścia miał drugi z katów Woli - Oskar Dirlewanger. Został aresztowany przez Francuzów i zmarł pobity na śmierć, prawdopodobnie przez pilnujących go polskich żołnierzy.

Stadion Polonii miał strategiczne znaczenie dla powstańców w drugiej połowie sierpnia. To właśnie przez boisko Bataliony "Zośka" i "Czata 49" miały przeprowadzić uderzenie w stronę Dworca Gdańskiego, którego zdobycie miało zapewnić połączenie Żoliborza ze Starym Miastem. W nocy z 21 na 22 sierpnia 1944 roku akcja zakończyła się niepowodzeniem. W walce zginęło tu 12 powstańców, a obiekt został zrównany z ziemią. Ocalała jedynie płyta stadionu.

Stoczone na terenie stadionu walki były elementem całej operacji zdobycia Dworca Gdańskiego, która rozpoczęła się 20 sierpnia 1944 roku. Wszystkie nieudane szturmy kosztowały Armię Krajową w sumie 500 zabitych i rannych. Próba zdobycia Dworca Gdańskiego była jednym z największych starć podczas powstania, a niektórzy historycy odnajdują w niej przyczynę późniejszej porażki podczas obrony Starego Miasta.

Widoczny dokładnie z ulicy Bonifraterskiej główny budynek z charakterystyczną kolumnada odbudowano w latach 50. Obecny kształt stadionu to efekt szeregu renowacji przeprowadzonych na początku XXI wieku. Ciekawostką jest historyczne nawiązanie do daty powstania stadionu na trybunie kamiennej - jest tam dokładnie 1911 miejsc.

Powstańczą walkę w tym miejscu upamiętnia tablica poświęcona walczącym batalionom. Losy wojennej Warszawy zostały zilustrowane przez murale stworzone wzdłuż ulicy Konwiktorskiej.

Najdłuższe schody w Warszawie, liczące 400 stopni wiodą na Kopiec Powstania Warszawskiego. Kilkudziesięciometrowe wzgórze przy ulicy Bartyckiej, usypano już po wojnie z gruzów stolicy, których nie udało się wykorzystać do odbudowy. Do dziś zwiedzający Kopiec mogą zauważyć pozostałości po warszawskich budynkach. Przy schodach na wierzchołek jest ustawionych wiele powstańczych krzyży, ze szczytu roztacza się ciekawa panorama.

Pierwotnie to sztuczne wzniesienie, to miał być Kopiec Pamięci Zburzonej Warszawy. Jego pomysłodawca, architekt Stanisław Gruszczyński, który pracował w Biurze Odbudowy Stolicy, chciał, aby stało się warszawskim panteonem. Z gruzem w latach 1946-1950 trafiły tam na pewno szczątki poległych w powstaniu warszawiaków.

Dopiero w 1994 roku, w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, na szczycie kopca umieszczono prowizoryczny pomnik - symbol Polski Walczącej. Kilka lat później to miejsce odnowiono, a w sierpniu 2004 roku rada miasta oficjalnie nadała wzniesieniu nazwę Kopiec Powstania Warszawskiego.