Dzień Edukacji Narodowej. Święto nauczycieli i pedagogów

Dzień Edukacji Narodowej wprowadzono w 1982 r. w miejsce obchodzonego wcześniej Dnia Nauczyciela.

W artykule 74. ustawy Karta nauczyciela zapisano: "W dniu rocznicy utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, 14 października każdego roku, obchodzony będzie Dzień Edukacji Narodowej. Dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty i jest wolny od zajęć lekcyjnych".

Dzień Edukacji Narodowej jest okazją do nagradzania wyróżniających się dla niej nauczycieli i pracowników niepedagogicznych. Wręczane są nauczycielom odznaczenia państwowe i resortowe: krzyże zasługi, medale Komisji Edukacji Narodowej (najwyższe odznaczenie przyznawane przez ministra edukacji narodowej), medale za długoletnią służbę i nagrody za osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Przy okazji Dnia Edukacji Narodowej uroczyście nadawane są też honorowe tytuły profesora oświaty.

W polskim systemie oświaty pracuje ponad 690,8 tys. nauczycieli. Zdecydowana większość z nich - 84 proc. wszystkich polskich nauczycieli to kobiety.

Z danych MEN (stan na 10 października 2024 r.) w polskim systemie oświaty jest 690 821 nauczycielek i nauczycieli: nauczycielek jest 580 387, nauczycieli 110 434, co oznacza, że zawód nauczycielski należy do zawodów sfeminizowanych - 84 proc. pracujących w tym zawodzie to kobiety, 16 proc. to mężczyźni.

Według najnowszych danych resortu średnia wieku polskiej nauczycielki to 46 lat, a nauczyciela 48 lat. Porównując dane te z danymi z lat ubiegłych wynika, że średnia wieku nauczycieli systematycznie rośnie. W 2012 r. średni wiek polskiej nauczycielki wynosił 41,5 roku, a nauczyciela - blisko 43 lata.

Obecnie najstarszy polski czynny zawodowo nauczyciel ma 87 lat, a najmłodszy 21 lat.

Największą grupę nauczycieli stanowią nauczyciele dyplomowani, czyli na najwyższym stopniu awansu zawodowe - jest ich 373,8 tys., czyli 54 proc. Z kolei nauczycieli początkujących (stopień utworzony w 2022 r. z dwóch wcześniejszych: nauczyciela stażysty i nauczyciela kontraktowego) jest 170,3 tys., czyli 24,7 proc. Nauczycieli mianowanych (stopień pośredni między nauczycielem początkującym a dyplomowanym) jest 146,4 tys., czyli 21,2 proc. wszystkich nauczycieli.  

Najwięcej nauczycieli - 54 proc. - pracuje w szkołach podstawowych. 22 proc. pracuje w szkołach ponadpodstawowych, 17 proc. pracuje w placówkach wychowania przedszkolnego, a 7 proc. w zespołach szkół i pozostałych placówkach oświatowych.

Święto wszystkich nauczycieli i pedagogów przypada w rocznicę powołania w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej - pierwszego w Europie ministerstwa oświaty - która zajęła się reformowaniem szkolnictwa w Polsce.

Powołanie Komisji Edukacji Narodowej było - obok uchwalenia Konstytucji Trzeciego Maja - jednym z najważniejszych wydarzeń u schyłku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wpisywało się w ducha reform, który miał zaradzić jej upadkowi. Misja zreformowania systemu edukacji łączyła zwaśnione stronnictwa polityczne.

Podstawowym celem komisji było takie zreformowania nauczania, "aby młódź nabyła na wiek dalszy potrzebne światła, które by ją kierowały w życiu prywatnym i w życiu publicznym do zupełnego wykonania, co powinien człowiek, chrześcijanin i obywatel, aby i sobie, i drugim stał się pożytecznym". Choć w nazwie komisji wskazano na "młodzież szlachecką", zakładała ona dostęp do edukacji także dla zdolnych przedstawicieli innych stanów. Przepisy Komisji Edukacji Narodowej obejmowały również kształcenie kobiet.

Komisja działała w latach 1773-1794. Stworzyła nowoczesną strukturę organizacyjną oświaty - od szkół elementarnych przez gimnazja aż do uczelni wyższych. Reforma objęła programy nauczania, do których wprowadzono elementy nauk przyrodniczych, historii i geografii Polski, naukę języka ojczystego i wychowanie obywatelskie.

Komisja powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajęło się przygotowywaniem podręczników. Zamawiano je u wybitnych uczonych polskich, a także tłumaczono najlepsze opracowania zagraniczne. Komisja uregulowała również podstawy prawne zawodu nauczycielskiego i stworzyła pierwsze szkoły kształcące pedagogów.

Zreorganizowane zostały też akademie: krakowska i wileńska. Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, przemianowany na Szkołę Główną Koronną, stał się nowoczesną uczelnią. Wysoką rangę zdobył uniwersytet wileński. Przemianowany na Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego stał się ważnym ośrodkiem nauk przyrodniczych i astronomii. Komisja zamierzała też powołać Królewski Uniwersytet w Warszawie - jego zalążkiem była utworzona w 1789 r. Szkoła Anatomii i Chirurgii.

Kres działaniom Komisji Edukacji Narodowej położyła utrata niepodległości Polski, ale wiele wprowadzonych przez nią rozwiązań miało kontynuację.

Idea obchodzenia w Polsce specjalnego święta nauczycieli sięga 1957 r. Wówczas, podczas Światowej Konferencji Nauczycielskiej w Warszawie, zaproponowano, aby 20 listopada stał się Międzynarodowym Dniem Karty Nauczyciela. Ostatecznie zwyciężyła propozycja uczczenia rocznicy powołania Komisji Edukacji Narodowej. Uchwalona w 1972 r. ustawa Karta praw i obowiązków nauczyciela wprowadziła Dzień Nauczyciela obchodzony właśnie 14 października.

Nauczyciele obchodzą swoje święto w różnych krajach w różnych dniach. Przykładowo na Tajwanie obchodzone jest ono 28 września w dniu urodzin Konfucjusza, a w Czechach i na Słowacji - 28 marca, czyli w dniu urodzin Jana Amosa Komeńskiego - XVII-wiecznego pedagoga, filozofa, reformatora i myśliciela protestanckiego, twórcy i propagatora jednolitego systemu powszechnego nauczania, który zalecał objęcie nauczaniem wszystkich, niezależnie od płci i stanu.

5 października obchodzony jest Światowy Dzień Nauczyciela (World Teacher's Day). Międzynarodowe święto zostało proklamowane przez UNESCO w 1994 r. Dzień obchodzony jest dla upamiętnienia rocznicy podpisania 5 października w 1966 r. przez UNESCO i Światową Organizację Pracy "Rekomendacji w sprawie statusu nauczycieli". Rekomendacja jest podstawowym dokumentem określającym zakres praw i obowiązków nauczycieli w skali globalnej.