Mija 27 lat od "nocnej zmiany". W nocy z 4 na 5 czerwca 1992 roku upadł pierwszy po drugiej wojnie światowej, wyłoniony przez Sejm w całkowicie wolnych wyborach, rząd premiera Jana Olszewskiego. W tle były sprawa lustracji życia politycznego i podziały w środowisku "Solidarności".
Pierwsze od kilkudziesięciu lat w pełni wolne wybory odbyły się 27 października 1991 r. O ich wyniku w dużej mierze zdecydowała przyjęta przez Sejm kontraktowy ordynacja proporcjonalna, która nie wprowadzała ogólnopolskiego progu wyborczego.
Jej skutkiem był niezwykle rozbity skład Sejmu, w którym zasiedli reprezentanci aż 24 ugrupowań, z czego tylko 10 wprowadziło do Izby powyżej dziesięciu posłów. Powołanie nowego rządu wymagało więc zawarcia szerokiej koalicji, łączącej formacje o bardzo różnym programie.
Jesienią 1991 roku prezydent Lech Wałęsa powierzył misję sformowania nowego gabinetu Bronisławowi Geremkowi z Unii Demokratycznej. To ugrupowanie posiadało najwięcej mandatów. Geremek nie był jednak w stanie utworzyć większości wystarczającej do uzyskania wotum zaufania. Ostatecznie więc gabinet został utworzony przez Jana Olszewskiego w oparciu o koalicję: Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrześcijańsko Narodowe i Porozumienie Ludowe, bez trwałej większości parlamentarnej.
Rządu Jana Olszewskiego nie popierał prezydent Lecha Wałęsa. Gabinet nie cieszył się też sympatią zdecydowanej większości mediów.W kolejnych miesiącach konflikt polityczny na linii prezydent - rząd coraz bardziej się zaostrzał. Spór dotyczył m.in. obsady stanowiska szefa Sztabu Generalnego.
Mimo niestabilnej większości, gabinet Jana Olszewskiego przygotował ambitny plan reform. Zakładał między innymi dekomunizację sfery publicznej oraz zacieśnianie kontaktów z Unią Europejską. Po raz pierwszy jako strategiczny cel Polski wymieniono członkostwo w NATO.
Jestem przekonany, że najlepszym wyjściem z obecnego ciężkiego kryzysu jest powrót do ideowej i politycznej odwagi. Musimy podjąć wyzwanie szybko biegnącej historii. Musimy sprostać chlubnym tradycjom naszego narodu. Świadomi naszych słabości i wad, z pokorą, ale w poczuciu dziejowej odpowiedzialności musimy starać się podjąć dziedzictwo Najjaśniejszej Rzeczypospolitej - powiedział Olszewski w exposé z 21 grudnia 1991 roku.
Konflikt między obozem prezydenckim a rządem dotyczył też kwestii związanych z negocjowanym wycofaniem wojsk rosyjskich z terytorium RP. 22 maja 1992 r. prezydent Lech Wałęsa po raz pierwszy udał się z wizytą do niepodległej Rosji. W trakcie rozmów wynegocjowano porozumienie, którego jeden z punktów mówił, że obie strony "stworzą warunki" dla zakładania mieszanych przedsiębiorstw polsko-rosyjskich na terenie baz opuszczanych przez armię rosyjską w Polsce.
Rząd Olszewskiego wysłał wtedy do przebywającego w Moskwie Wałęsy szyfrogram, w którym nie zgadzał się na podpisanie porozumienia. Zdaniem premiera zapis ten ograniczałby suwerenność Polski, bo byłyby to dla kraju "spółki przymusowe".
Po powrocie z Moskwy prezydent Lech Wałęsa rozpoczął konsultacje polityczne zmierzające do obalenia gabinetu Jana Olszewskiego. 26 maja napisał w liście do marszałka Sejmu Wiesława Chrzanowskiego, że "stracił zaufanie" do premiera i rządu.
Wiosną 1992 roku w MSW działał Wydział Studiów stworzony na polecenie Antoniego Macierewicza przez Piotra Woyciechowskiego. W maju tego samego roku zespół był już w dużym stopniu gotowy, do podania informacji o współpracy z SB parlamentarzystów i najwyższych rangą urzędników.
W obliczu groźby odwołania rządu, 28 maja 1992 r. poseł Unii Polityki Realnej Janusz Korwin-Mikke zgłosił wniosek o przyjęcie uchwały ujawniającej nazwiska posłów, senatorów, ministrów, wojewodów, sędziów i prokuratorów będących tajnymi współpracownikami Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w latach 1945-1990.
Wykonując sejmową uchwałę lustracyjną, szef MSW Antoni Macierewicz ogłosił listę 64 polityków, których nazwiska widniały w zasobach archiwalnych. Wśród nich był m.in. prezydent Wałęsa. W dniu ujawnienia tzw. listy Macierewicza, 4 czerwca, w południe Kancelaria Prezydenta przesłała do Polskiej Agencji Prasowej oświadczenie, w którym Lech Wałęsa przyznawał się do współpracy z bezpieką. Po kilkudziesięciu minutach oświadczenie zostało wycofane, a Wałęsa uznał materiały SB za "sfabrykowane".
Budowaliśmy mozolnie państwo, które obywatele będą mogli szanować. Państwo całkowicie niepodległe, państwo, w którym wojsko i policja są w pełni podporządkowane demokratycznej, przedstawicielskiej polskiej władzy - mówił premier Jan Olszewski w wystąpieniu telewizyjnym wyemitowanym w obu programach TVP wieczorem 4 czerwca 1992 r.
W tym samym czasie w Sejmie trwały gorączkowe konsultacje prezydenta Wałęsy z liderami ugrupowań postsolidarnościowych przeciwnych rządowi (Kongresu Liberalno-Demokratycznego, Unii Demokratycznej, Konfederacji Polski Niepodległej) oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. W ich trakcie ukształtowała się tymczasowa koalicja zdolna (przy poparciu SLD) do odwołania rządu Olszewskiego. Tuż przed głosowaniem premier Olszewski po raz ostatni zabrał głos z trybuny sejmowej.
Chciałbym mianowicie, wtedy, kiedy ten gmach opuszczę, kiedy skończy się dla mnie ten - nie ukrywam - strasznie dolegliwy czas, kiedy po ulicach mojego miasta mogę się poruszać tylko samochodem albo w towarzystwie torującej mi drogę i chroniącej mnie od kontaktu z ludźmi eskorty, że wtedy, kiedy się to wreszcie skończy - będę mógł wyjść na ulice tego miasta, wyjść i popatrzeć ludziom w oczy. I tego wam - Panie Posłanki i Panowie Posłowie - życzę po tym głosowaniu - mówił.
Za wotum nieufności głosowało 273 posłów przy 119 przeciw i 33 wstrzymujących się.
Nowym premierem został przedstawiciel PSL Waldemar Pawlak. Po nieskutecznej próbie powołania rządu podał się do dymisji.
Wydarzenia, które do historii przeszły jako "nocna zmiana", wciąż są przedmiotem licznych dyskusji historyków i publicystów.
