W środę przed Wielkanocą chrześcijanie wspominają dzień, w którym Judasz za trzydzieści srebrników sprzedał Jezusa Chrystusa. I to właśnie wokół postaci apostoła-zdrajcy koncentrują się najważniejsze obyczaje związane z Wielką Środą.
"Wtedy Judasz Iskariota, jeden z Dwunastu, poszedł do arcykapłanów, aby im Go wydać. Gdy to usłyszeli, ucieszyli się i przyrzekli dać mu pieniądze. Odtąd szukał dogodnej sposobności, jak by Go wydać" - brzmi fragment Ewangelii św. Mateusza, który jest czytany w kościołach w Wielką Środę. To właśnie ta chwila stanowi początek wydarzeń, które wierni wspominają podczas Triduum Paschalnego.
Według Ewangelii, Judasz sprzedał Jezusa za 30 srebrników. Bibliści i hebraiści twierdzą, że to bardzo niewiele, jak na przysługę, którą Iskariota wyświadczał arcykapłanom. Prawdopodobnie było to 30 hebrajskich sykli. Niewykwalifikowany robotnik zarabiał tyle w cztery miesiące. Wskazywano także na symboliczny wymiar tej liczby. Według Romana Brandstaettera, 30 to liczba "o dwóch obliczach, smutna i radosna". Skąd taka interpretacja? Żydowskie przysłowie wymienia 30 zalet charakteru, które powinny cechować kandydata do korony, 30 lat miał Dawid, gdy został królem Izraela i 30 dni trwała żałoba po śmierci Mojżesza.
Judasz najprawdopodobniej nie targował się co do wynagrodzenia za wydanie Jezusa. Dlaczego? Koncepcje są różne. Sugeruje się na przykład, że nie chodziło mu tylko o pieniądze albo obawiał się o swoje życie - jako uczeń znienawidzonego przez kapłanów Chrystusa - i po prostu cieszył się, że wychodzi cało z całej sytuacji.
Judaszowe srebrniki nie przyniosły apostołowi szczęścia. Kiedy się opamiętał i chciał zwrócić pieniądze arcykapłanom, ci nie mogli ich przyjąć. Były "nieczyste", jako zapłata za zdradę, więc nie można było ich oddać na ofiarę dla świątyni. Ostatecznie kupiono za nie kawałek ziemi na grzebanie cudzoziemców, który nazwano później "Polem Krwi". A Judasz Iskariota się powiesił.
Z postacią niewiernego apostoła wiąże się też najpopularniejszy zwyczaj, kultywowany w Wielką Środę. W całej Polsce obchodzono tzw. judaszki, czyli wieszanie czy też pojmanie Judasza.
Wykonywano słomianą kukłę, która miała wyobrażać Judasza. Do jej paska przypinano woreczek z 30 kawałkami szkła, symbolizującymi srebrniki. Zrzucano ją z najwyższego domu danej miejscowości. Często była to wieża kościelna. Potem bito ją kijami, szarpano, włóczono po ulicach. przeraźliwie przy tym krzycząc. Często z "Judasza" zostawała garść słomy. Tę resztkę palono lub topiono. Topienie kukły to także schrystianizowana forma topienia Marzanny, która wyrosła z pogańskich obrzędów witania wiosny.
Miejscami widowisko rozpoczynało się w Wielki Czwartek nocą. "Judasz" była sądzony, a następnie wieszany na wieży kościelnej. Dopiero potem go strącano i bito.
Zdarzało się również, że zamiast kukły zrzucano z najwyższego budynku czarnego kota. Biedne zwierzątko miała symbolizować zdrajcę i wziąć na siebie jego winy. Bywały też przypadki, że złość tłumu zwracała się przeciwko miejscowym Żydom.
Właśnie ze względu na nadmierną agresję uczestników widowiska, Kościół zakazał jego organizowania. Tam, gdzie zwyczaj trwał, kukłę wieszano na drzewie, słupie czy kominie. Tradycja wieszania Judasza nadal jest kultywowana np. w Jarosławiu na Podkarpaciu i jego okolicach.
W Wielką Środę w kościołach odprawiana jest tzw. ciemna jutrznia, czyli głośne odmawianie brewiarza - czyli modlitw przeznaczonych na poszczególne pory każdego dnia - przez duchownych. Dawniej odbywało się to przy świetle trójkątnego świecznika z piętnastoma świecami. Po każdym odśpiewanym psalmie gaszono jedną świecę.
Czynności te miały znaczenie symboliczne. 14 psalmów oznaczało 14 apostołów i 2 uczniów Chrystusa, którzy zwątpili i go opuścili. Ostatnia, paląca się do końca świeca, była symbolem osamotnionego Jezusa.
Na zakończenie ciemnej jutrzni duchowni uderzali brewiarzami o ławki. Powstały hałas miał symbolizować opisane w Ewangelii trzęsienie ziemi i popłoch po śmierci Chrystusa. Zdarzało się również, że młodzi chłopcy, naśladując księży, uderzali kijami o kościelne ławy.
Ciemną jutrznię odprawia się również rankiem w Wielki Czwartek i Wielki Piątek.
Wielka Środa to moment, w którym apostołowie przygotowywali się do święta Paschy, które miało się odbyć następnego dnia. W tym dniu księżyc, Ziemia, Saturn oraz Gwiazdozbiór Pieca zawsze ustawiają się w linii prostej.
