Savoir-vivre w synagodze

Miejsce kultu religijnego

W judaizmie miejsce kultu religijnego to synagoga. Nie można synagogi nazywać świątynią, bo według tej tradycji istniały tylko dwie świątynie jerozolimskie, z których druga została zburzona w 70 roku n. e. Synagoga jako taka stanowi osobny budynek. Najważniejszym miejscem jest ściana wschodnia budynku, tzw. mizrach. W nią wbudowana jest specjalna szafa ołtarzowa, w której znajduje się zwój Tory, czyli tekst pierwszych pięciu ksiąg Starego Testamentu. Po prawej stronie od szafy znajduje się pulpit dla prowadzącego modlitwę. Z kolei w centralnym punkcie jest usytuowana bima, czyli specjalny stół, na którym rozkłada się torę i czyta publicznie. Po lewej stronie od szafy ołtarzowej na ścianie wschodniej usytuowane jest wieczne światło, które symbolizuje siedmioramienny świecznik - menorę, która znajdowała się w Świątyni Jerozolimskiej. Na marginesie dodajmy, że miejscem modlitwy może być także zwykłe mieszkanie, specjalnie zaaranżowane. Wtedy szafa ołtarzowa stanowi po prostu osobny element wyposażenia.

Mężczyźni i kobiety

W synagodze na czas modlitwy wydzielone jest specjalne miejsce dla kobiet. Może to być albo osobne pomieszczenie, albo przestrzeń zaznaczona specjalnym przepierzeniem. Często też żeńska część społeczności zajmuje miejsce na wewnętrznym balkonie synagogi. Mężczyźni i kobiety nie powinni się bowiem widzieć w czasie modlitwy. W tradycji żydowskiej nie uchodzi, by mężczyzna inicjował uścisk dłoni z kobietą i odwrotnie. Uznaje się ten gest za nieskromny i lepiej z niego zrezygnować. Na powitanie wystarczy więc po prostu ukłon, choć w świecie ortodoksyjnym nawet i ten gest nie jest właściwy. Mężatki wyznania żydowskiego zakrywają też włosy chustą lub innym nakryciem głowy. 

Zwiedzanie

Współcześnie w Polsce wiele synagog pełni funkcję muzealną lub liturgiczno-muzealną. Z reguły więc są to miejsca odwiedzane przez turystów. Na świecie bywa różnie i zależy to od postanowienia lokalnej społeczności żydowskiej. Jeśli tylko w świątyni nie odbywa się modlitwa, można wejść i ją zwiedzić. Nie ma też obowiązku, by w takiej sytuacji dzielić grupę na mężczyzn i kobiety.

Strój

Każdy mężczyzna wchodzący do synagogi powinien mieć nakrycie głowy. Co ciekawe, nie zawsze musi być to jarmułka, wystarczy zwykła czapka z daszkiem. Źródeł tego zwyczaju należy szukać w obyczajowości Bliskiego Wschodu, gdzie nakrycie głowy jest oznaką szacunku, ale i łączności z Bogiem. Inaczej myśli się o tym w tradycji europejskiej, gdzie na znak szacunku nakrycie głowy należy zdjąć. Podobnego obowiązku nie mają kobiety-turystki. Obu płci dotyczy natomiast inny obowiązek: strój powinien być skromny. Oznacza to, że powinien odsłaniać jak najmniej ciała. Sukienka nie powinna być ani zbyt krótka, ani zwiewna i z dużym dekoltem. Krótkie spodenki i t-shirt to nieodpowiedni ubiór do synagogi. Buty powinny być pełne, a zatem lepiej zrezygnować z sandałów czy japonek. Nie ma obowiązku zdejmowania obuwia, kiedy wchodzi się do synagogi.

Duchowieństwo

Przedstawicielem duchowieństwa żydowskiego jest rabin. Nie jest jednak kapłanem w takim rozumieniu, jak jest nim ksiądz w religii katolickiej czy prawosławnej. Kapłani funkcjonowali bowiem jedynie w okresie istnienia Świątyni Jerozolimskiej. Rabin jest nauczycielem Tory i tłumaczem prawa żydowskiego. Jak się do niego zwracać? “Panie rabinie" lub “szanowny rabinie" to odpowiednie formy. Samo “rabbi", które oznacza “mój nauczyciel" osobom spoza tradycji żydowskiej mogłoby się wydawać nieco bardziej kłopotliwe. Jak pozdrawiać? “Dzień dobry", “dobry wieczór" w zależności od pory dnia w pełni wystarczy. Można też powiedzieć “Szalom", co znaczy po prostu “pokój". Łatwo rozpoznać chasydzkiego ortodoksyjnego rabina, który będzie miał na sobie tradycyjny strój. Nie jest tak jednak zawsze. Rabini często noszą zwyczajne ubranie.

Obrzędy

Najbardziej podstawowym obrzędem w judaizmie jest po prostu modlitwa. Odbywa się każdego dnia po trzy razy: rano, w południe i wieczorem. Szczególne spotkania modlitewne mają miejsce w szabat, czyli w najświętszy dzień w tygodniu w tradycji żydowskiej. Czyta się wtedy Torę (w sobotę w czasie porannej i południowej modlitwy). Punktem kulminacyjnym takiego modlitewnego spotkania jest amida, czyli 18 błogosławieństw. To modlitwa, którą żydzi najpierw odmawiają szeptem, a potem na głos. Jeśli trafiliśmy na jakiś obrzęd, to zajmijmy miejsce z boku. Mamy prawo śledzić przebieg liturgii, ale należy pamiętać, że dla wierzących to przeżycie duchowe. Nie należy więc traktować jej jak swego rodzaju spektaklu. Tutaj każdy musi powołać się na własne wyczucie i takt. Jeśli nie jesteśmy osobami należącymi do społeczności żydowskiej nie powinniśmy wykonywać pewnych gestów, np. całować Tory, jak robią to żydzi w momencie, gdy przenosi się ją na bimę, czyli pulpit pośrodku synagogi.

Gesty modlitewne

Bardzo często kojarzymy żydów, którzy kiwają się podczas modlitwy. Wierzy się, że ten gest służy głębszej koncentracji. Można go rozumieć również jako ukłon, który składa się Bogu.

Dni święte i święta

Najważniejszym dniem w tygodniu jest sobota, czyli szabat. Szabat rozpoczyna się po zachodzie słońca w piątek i kończy się godzinę po zachodzie słońca w sobotę. Trwa 25 godzin. Żydzi wierzą, że wszystkie święta są ważne, wszystkie pochodzą bowiem od Boga. Za kulminację roku żydowskiego uznaje się jednak święto Pesach, upamiętniające wyzwolenie Izraelitów z niewoli egipskiej.

Ślub

Kogoś, kto nie jest żydem, ale kto trafił na żydowskie wesele na pewno zaskoczy to, że mężczyźni są odseparowani od kobiet. Sam ślub odbywa się pod specjalnym baldachimem, najczęściej pod gwiazdami, czyli pod gołym niebem (jeśli nie pozwalają na to warunki atmosferyczne uroczystość odbywa się w synagodze lub innym budynku). Pod baldachim wprowadza się najpierw pana młodego, potem panią młodą, a następnie wypowiada się siedem błogosławieństw. Pan młody nakłada pani młodej obrączkę (tego gestu nie wykonuje jednak w drugą stronę panna młoda). Istnieje jeszcze jeden element, będący widomym znakiem zawarcia małżeństwa: to podpisanie kontraktu przez świadków. Po uroczystości odbywa się oczywiście wesele, które organizuje się w domu, restauracji lub specjalnej sali. Wszystko zależy od zamożności nowożeńców. Mężczyźni i kobiety nadal jednak są rozdzieleni, siedzą przy osobnych stołach, a nawet tańczą we własnym gronie. Jeśli więc jest się gościem takiego wesela, lepiej nie prosić panny młodej do tańca!

Pogrzeb

Pogrzeb powinien się odbyć tak szybko, jak to możliwe. W Izraelu ma miejsce jeszcze w dniu śmierci danej osoby, w Polsce - następnego dnia. Trumnę z ciałem zmarłego doprowadza się na cmentarz i chowie w ziemi, dopiero potem następują modlitwy (w Izraelu zmarłego składa się do grobu w specjalnym całunie). Zmarli do pochówku są ubrani zawsze tak samo, trumna z kolei jest bardzo zwykła. Symbolizuje to wiarę, że przed Bogiem wszyscy są równi, niezależnie od stopnia zamożności tutaj na Ziemi. Cała ceremonia jest raczej krótka, a w jej czasie też obowiązuje podział na mężczyzn i kobiety. Po śmierci bliskiej osoby (małżonka, rodzica, dziecka) żyjący bliski rozdziera szaty nad grobem. Najczęściej rabin nacina ubranie w okolicach serca, które potem zostaje rozdarte. Na pogrzeb nie przynosi się kwiatów. W czasie żydowskiego pogrzebu nad grobem zmarłego nie gra się również żadnego utworu. Uznaje się, że kwiaty i muzyka to sprawy żywych. Na grobie można za to zapalić znicz albo położyć kamyczek, który symbolizuje trwałą pamięć o zmarłym. Po pogrzebie obecni żałobnicy tworzą szpaler, przez który przechodzi rodzina zmarłego. Wtedy można złożyć kondolencje. Należy pamiętać o pewnym zwyczaju: do bliskich zmarłego można mówić dopiero wtedy, gdy oni sami przemówią do nas. Czasem więc zamiast kondolencji wystarczy wspólne milczenie. W tradycji żydowskiej nie ma stypy. Istnieje za to obowiązek, by zadbać o posiłek dla rodziny zmarłego. Nie spożywa się go wspólnie. To bardzo pragmatyczne. Po śmierci bliskich nie myśli się o gotowaniu, trzeba za to coś zjeść. Dba więc o to społeczność żydowska. Po pogrzebie następuje okres pierwszych siedmiu dni żałoby, kiedy to rodzina zmarłego nie opuszcza własnego domu. Przyjaciele i bliscy powinni wtedy przychodzić w odwiedziny, aby porozmawiać czy zwyczajnie wspólnie z sobą pobyć. 

Za pomoc w stworzeniu tego artykułu serdecznie dziękuję panu Joelowi Chaimowi Nowickiemu, członkowi społeczności żydowskiej oraz pracownikom Biura Naczelnego Rabina Polski.