Twoje Miasto w Faktach RMF FM: Piwniczna-Zdrój - "Królewskie wolne miasto"

Kazimierz Wielki 1 lipca 1348 roku pozwolił Hankowi (Hanuszowi), założyć miasto oparte na prawie magdeburskim "na surowym korzeniu" po obu stronach rzeki Poprad, w miejscu zwanym "Piwniczną Szyją". Głównym celem założenia nowej osady była potrzeba pomnożenia dochodów Królestwa, dlatego wybrano miejsce przy trakcie handlowym biegnącym z Krakowa przez Nowy Sącz do Koszyc na Węgrzech.

Na mocy przywileju lokacyjnego najważniejszym przedstawicielem organizacji miejskiej był wójt pod przewodnictwem, którego ława miejska wykonywała samorządnie sądownictwo. Kazimierz Wielki zapewnił miastu szybki rozwój przez prawo utworzenia targów w mieście w dniu, który sobie wójt wybierze oraz zwolnił mieszczan i kmieci od wszelkich danin i posług na okres dwudziestu lat. Przywilej lokacyjny przeznaczył 1 łan ziemi pod Kościół. W I poł. XVI wieku wójtostwo piwniczańskie przeszło w ręce szlacheckie i już w 1522 roku dziedzicznymi wójtami tego miasta byli bracia Jan i Jakub Wojnarowscy Herbu Bylina.

Podobnie jak i innych miast w Polsce, Piwnicznej nie omijały liczne klęski. Szczególne spustoszenia poczyniły trzy powodzie w XVII wieku: w 1662, 1668 i 1690, zaś ostatnie powodzie w 1934, 1958 i 1997 spowodowały liczne straty. Miasto przeżyło również zarazy wywołane powszechnym głodem. W okresie Wiosny Ludów tyfus głodowy i cholera nawiedziły całą Europę. Szczególnie dotkliwie dały się we znaki ludziom najbardziej ubogich rejonów, takich właśnie jak nadpopradzka Sądecczyzna. Podczas ostatniej epidemii cholery w XIX wieku w ciągu trzech miesięcy zmarło od zarazy 500 osób.

Od czasów lokacji miasta zachował się prawie niezmieniony układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem i wychodzącymi z jego narożników ulicami. W południowej pierzei rynku znajduje się ratusz, którego zalążek powstał już w XIX wieku i pełnił funkcję wartowni. Przed Ratuszem znajduje się Pomnik upamiętniający 58 mieszkańców Piwnicznej poległych w latach 1939-1945. W pozostałych pierzejach rynku XIX-wieczne domy mieszczańskie. Pod jednym z nich są gotyckie piwnice, w których przechowywano niegdyś węgierskie wino. Według legendy system piwnic miał się ciągnąć aż pod Niemcową (1001m n.p.m.).

Na środku rynku znajduje się zabytkowa cysterna - studnia, która zaopatrywała mieszczan w wodę do użytku codziennego, a później była zbiornikiem przeciwpożarowym. W roku 1801 staraniem piwniczańskiego magistratu doprowadzono tu wodę systemem drewnianych rur. Na wyposażeniu studni była sikawka, skórzane wiadra i beczki na wodę. Niestety, w czasie wielkiego pożaru w 1876 roku studnia spłonęła wraz z całym wyposażeniem. Uratowała się jedynie figura św. Floriana, która wpadła do wody. Budowlę zrekonstruowano w 1913 roku, według projektu Jana Łomnickiego. Na jednym ze zwieńczeń wymalowano wówczas portret Kazimierza Wielkiego. Obecnie na studni ustawiony jest odrestaurowany konny wóz strażacki.

Muzeum regionalne utworzono w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury, staraniem Towarzystwa Miłośników Piwnicznej w 1978 roku. Ekspozycję rozpoczyna wystawa dawnych sprzętów codziennego użytku od rzemieślniczych poprzez narzędzia kołodziejskie, bednarskie, kuśnierskie, szewskie i tkackie, do sprzętu gospodarstwa domowego z dawnych lat. Wszystkie prezentowane narzędzia czarni górale robili i nazywali sami, a ich przeznaczenie niejednokrotnie zaskakuje i rozwesela odwiedzających (np. lewarek do wyrywania zębów, drewniany cedzak służący do odcedzania ziemniaków a w nagłej potrzebie wykorzystywany do spowiadania obłożnie chorego, co czyniło, iż spowiedź nabierała rangi, gdy szept przechodził przez małe oczka cedzaka). Dawni gospodarze swoje narzędzia przekazywali swoim synom testamentem, zaznaczając szczegółowo, co któremu przypada w udziale. W muzeum znajduje się właśnie taki testament, prawie dwustuletni. Wiele sprzętów ma charakter małych dziełek artystycznych jak choćby imadło z rzeźbioną stylizowaną głową zwierzęcia.

Zasobny dział etnograficzny - oprócz narzędzi rolniczych i rękodzieł rzemieślników piwniczańskich - ukazuje również ludowy strój czarnych górali z gunią i portkami z czarnego sukna oraz kobiecy z katanką i spódnicą tzw. błękiciorą. W części historycznej ekspozycji mają swoje miejsca fotokopie dokumentów lokacyjnych i reprodukcje przywilejów królewskich. W ciągu ostatnich czterech wieków istnienia Piwnicznej, otrzymała ona co najmniej 12 ważnych dla tego miasta dokumentów pergaminowych. Ich wystawcami byli królowie polscy, poczynając od Batorego. Z tych pergaminów zachowało się do dziś 10 jako tzw. transumpty, czyli dokumenty zatwierdzające treść uprawnień udzielonych dawnej Piwnicznej oraz zawierające dosłowny tekst dokumentu potwierdzonego. Na uwagę zasługują dokumenty i zdjęcia z okresu przedwojennego i z okresu II wojny światowej (partyzantów, kurierów i Żydów piwniczańskich), zdjęcia członków Koła Dramatycznego (działającego w latach 1936-1961), chórów szkolnych i ludowych oraz zdjęcia, obrazy i płaskorzeźby miejscowych malarzy i rzeźbiarzy m.in. E. Gruceli, T. Kuliga, S. Lebdowicza, A.Dulaka, W. Kotarby, J. Broniszewskiego, W. Lebdowicza, W. Dutki, J.Gruceli.

Na szczególną uwagę zasługuje - przekazana przez prof. Zbigniewa Bielczyka - jedna z najbogatszych kolekcji sprzętu narciarskiego i starych nart, gromadzonych latami pięknych okazów czeskich, austriackich, niemieckich, francuskich i polskich biegówek oraz zjazdówek.

Piwniczna-Zdrój słynie ze swoich wód mineralnych. Najpopularniejszym ich typem na tym obszarze są szczawy. Ich występowanie uwarunkowane jest przesunięciem systemu szczelin sięgających znacznych głębokości. Wydostający się nimi z głębi ziemi dwutlenek węgla nasyca płytkie wody infiltracyjne i tworzy szczawy płytkiego krążenia, których mineralizacja sięga do 4 g/ dmł. Wielkość mineralizacji zależna jest od długości drogi i czasu migracji wód pomiędzy miejscami ich tworzenia i wypływu. Wydajność takich źródeł waha się pomiędzy 0,5 do 35,0 dmł/ min.

Szczawy głębokiego  krążenia  znane są tylko z głębokich odwiertów i w porównaniu do szczaw płytkiego krążenia różnią się ilością składników sodowych i chlorkowych. Ponad to w wodach tych pojawia się brom i jod, a ich mineralizacja sięga do 30 g/ dmł. Wody mineralne Beskidu Sądeckiego wykorzystywane są w lecznictwie uzdrowiskowym, a także w przemyśle rozlewniczym.

Na obszarze gminy Piwniczna wody mineralne występują we wszystkich miejscowościach znajdujących się po prawej stronie rzeki Poprad (Głębokie, Kokuszka, Zawodzie w Piwnicznej, Łomnica, Wierchomla, Zubrzyk). Kolektorem tych wód są piaskowce z Życzanowa w przypadku Głębokiego, piaskowce z Piwnicznej i Życzanowa w Piwnicznej Zdroju, piaskowce z Piwnicznej w Łomnicy i Wierchomli. Piaskowce z Piwnicznej są gruboławicowymi (1,0-3,0 m) warstwami przeplatanymi łupkami (1-20 cm), odpornymi na procesy niszczące a w morfologii występują jako elementy górotwórcze.

Woda mineralna Piwniczanka dostępna jest w pijalniach przy ul. Zdrojowej. Liczne źródła wód mineralnych z Głębokiego, Łomnicy i Wierchomli dostępne są bezpośrednio w miejscach ich wypływów. Jest to nie lada gratka, gdyż nie często można ugasić pragnienie smaczną, gazowaną wodą wypływającą wprost z ziemi czy litej skały. Część z nich posiada ujęcia w postaci kraników lub ciekawie ocembrowanych studni, które ułatwiają czerpanie. Zdroje, z których bije zdrowa, kwaśna woda o nieprzeciętnych i zróżnicowanych smakach ściągają od dawna rzesze turystów, kuracjuszy oraz mieszkańców okolicznych miejscowości, gotowych stać nieraz w długich kolejkach, by się w nią zaopatrzyć.

Piwniczna-Zdrój ze względu na swoje położenie w środku Beskidu Sądeckiego posiada dogodny dostęp do gęstej sieci szlaków  (PTTK około 460 km), którymi można dotrzeć do najodleglejszych jego zakątków (wytrawni turyści mogą w ciągu jednego dnia dotrzeć do Szczawnicy lub Krynicy. Mniej zaawansowani mają po drodze do dyspozycji schroniska, które pozwolą podzielić trasę na dwa dni wycieczkowe). Oprócz nich na terenie gminy wyznaczono około 40 km szlaków lokalnych, które samodzielnie lub w połączeniu ze szlakami PTTK pozwalają planować krótsze wycieczki i spacery po okolicy. Poza trasami pieszymi istnieją szlaki rowerowe, narciarskie oraz konne.