Wybory samorządowe 2018. Rada gminy, powiat, starostwo, sejmik i ich kompetencje

RADNI GMINY/POWIATU/SEJMIKU - reprezentanci wspólnoty mieszkańców; pełnią swoje funkcje społecznie, nie muszą rezygnować z pracy zawodowej; jako radni otrzymują dietę; nie dotyczy to tych radnych, którzy zasiadają w zarządach rad (ci otrzymują wynagrodzenie ustalane przez radę). Radni, którzy tworzą odpowiednio radę gminy, radę powiatu i sejmik wojewódzki mogą zrzeszać się w klubach radnych. Kandydat na radnego musi mieć ukończone 18 lat. Kadencja radnego trwa 5 lat.

JEDNOSTKI SAMORZĄDU:

GMINA - podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, z którą stykamy się najczęściej. To gmina odpowiada za usługi komunalne jak wodociągi, kanalizacja, drogi publiczne, lokalny transport. Do jej zadań należy też prowadzenie przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz podstawowa opieka zdrowotna. Organami gminy są rada i wójt. Gmin jest 2494.

RADA GMINY/MIASTA - w skład rady wchodzą radni w liczbie zależnej od liczby mieszkańców, rada podejmuje decyzje przyjmując zwykłą większością głosów uchwały; radni zbierają się na sesjach - najczęściej co dwa tygodnie; kontroluje działalność wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy, w tym celu powołuje komisję rewizyjną; ustawa o samorządzie gminnym stanowi, że to rada jest organem stanowiącym, że to rada rządzi, ale w praktyce władza przesuwa się w stronę wójtów, burmistrzów, prezydentów, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich; jedna z najważniejszych kompetencji rady to uchwalanie budżetu, projekt przedstawia jednak wójt.

PRZEWODNICZĄCY RADY GMINY - stoi na czele rady, wybierany spośród radnych; organizuje prace rady, zwołuje sesje, odpowiada za bieżącą współpracę z wójtem, burmistrzem, prezydentem. Od rozpoczętej po tegorocznych wyborach samorządowych kadencji rad gmin, przewodniczący rady będzie mógł wydawać polecenia służbowe pracownikom urzędu gminy wykonującym zadania organizacyjne, prawne oraz inne zadania związane z funkcjonowaniem rady gminy, komisji i radnych.

WÓJT/BURMISTRZ/PREZYDENT - organ wykonawczy gminy, wybierany w wyborach bezpośrednich; wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) nie może być osoba, która nie jest obywatelem polskim i nie ma ukończonych 25 lat. Wójt stoi na czele gmin wiejskich; burmistrz - miast do 100 tys. mieszkańców; prezydent - powyżej 100 tys. mieszkańców lub w miastach, w których przed wejściem w życie ustawy rządził prezydent.

Kandydat na wójta, burmistrza, prezydenta może zgłosić komitet, który zarejestrował kandydatów w co najmniej połowie okręgów w danej gminie, co sprawia, że wójt powinien mieć w radzie poparcie; od wyborów samorządowych 2018 r. wójta, burmistrza i prezydenta miasta obowiązuje dwukadencyjność; wójta, burmistrza czy prezydenta można odwołać wyłącznie w drodze referendum.

POWIAT (zwany też POWIATEM ZIEMSKIM) - jednostka samorządu zrzeszająca kilka gmin; założenie jest takie, że powiaty powinny w sumie liczyć 80-100 tys. mieszkańców; organem stanowiącym dla powiatu jest rada powiatu, wykonawczym zarząd powiatu (starostwo) i stojący na jego czele starosta; powiaty mają realizować te zadania, z którymi gmina ze względu na małą liczbę mieszkańców czy powierzchnię nie byłaby w stanie sobie poradzić - odpowiada za szkoły ponadgimnazjalne, prowadzenie szpitali, przeciwdziałanie bezrobociu. W Polsce jest 315 powiatów, w tym 65 miast na prawach powiatu.

Powiaty utworzone z gmin znajdujących się wokół miast na prawach powiatu nie korzystają z wpływów podatkowych samego miasta, są zazwyczaj słabe pod względem finansowym.

RADA POWIATU - organ analogiczny do rady gminy; tworzona przez wybranych przez nas radnych; rada wybiera zarząd powiatu.

PRZEWODNICZĄCY RADY POWIATU - pełni funkcje analogiczne do przewodniczącego rady gminy.

STAROSTA/STAROSTWO - inaczej: zarząd rady powiatu - organ wykonawczy rady; starostwo to organ kolegialny, czyli nie jednoosobowy; zarząd składa się ze starosty i co najmniej trzech członków zarządu powiatu - inaczej niż w gminie, gdzie burmistrz jest wybierany bezpośrednio, tu starosta jest wybierany przez radę; starostwo na bieżąco zarządza powiatem, wykonuje uchwały rady powiatu, pełni analogiczne funkcje do wójta, burmistrza, prezydenta, ale ma dużo słabszą pozycją ustrojową - zarząd jest nie tylko wybierany przez radnych, ale może być przez nich odwołany.

MIASTO NA PRAWACH POWIATU (zwane też POWIATEM GRODZKIM) - jednostka samorządu na pograniczu powiatu i gminy - to gmina miejska, która ma kompetencje gminy i powiatu; w mieście na prawach powiatu nie ma odrębnych organów dla miasta i dla powiatu; wszelkie kompetencje, które ustawa o samorządzie powiatowym przypisuje staroście, wykonuje prezydent miasta; wszelkie kompetencje rady powiatu wykonuje rada gminy; miast na prawach powiatu jest 65, ich liczbę reguluje ustawa; są wśród nich obecne miasta wojewódzkie oraz te miasta, które po reformie samorządowej straciły status miasta wojewódzkiego;

Idea miast na prawach powiatu opierała się na tym, żeby znaleźć sposób na zarządzanie miastami, które liczą tyle mieszkańców, ile powinien liczyć średniej wielkości powiat czyli 80-100 tys. mieszkańców; powiat ma się zajmować sprawami, których nie da się prowadzić na poziomie jednej gminy - chodzi o szpitale, urzędy pracy, szkoły ponadgimnazjalne; miasto 100-tysieczne samo jest powiatem, więc nie ma sensu dokładanie okolicznych terenów, dlatego zdecydowano, że te miasta będą miały specjalną formułę łączącą kompetencje gminy i powiatu.

Struktura administracji samorządowej w mieście na prawach powiatu jest taka jak w gminie lub mieście - jest rada miasta, burmistrz lub prezydent.

WOJEWÓDZTWO SAMORZĄDOWE - największa jednostka samorządowa; mamy 16 województw; organami województwa są sejmik i marszałek województwa; województwo odpowiada głównie za rozwój regionu, ale też zarządza usługami publicznych "wyższego" rzędu - chodzi m.in. o szkolnictwo zawodowe, specjalistyczną służbę zdrowia, działalność kulturalną.

SEJMIK WOJEWÓDZKI - tworzony przez radnych wojewódzkich, najbardziej oddalony i najbardziej upartyjniony szczebel władzy samorządowej; radni wybierają przewodniczącego sejmiku i zarząd województwa - kolegialny organ wykonawczy z marszałkiem na czele, który ma dość znaczące własne kompetencje - nie wszystko musi robić w porozumieniu z pozostałymi członkami zarządu województwa. Sejmik powołuje i odwołuje zarząd, ale pozycja marszałków jest dużo silniejsza niż np. starostów, m.in. z powodu upartyjnienia sejmików, które często odwzorowują podziały krajowe

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA - stoi na czele zarządu województwa, zarządza sprawami województwa, rozdziela fundusze; wytyczne znajdują się w strategii rozwoju województwa i programach operacyjnych uchwalanych przez sejmik, które zawierają informacje ile środków, na jakie konkretnie cele ma zostać przekazanych; jednak decyzja który konkretnie projekt dostanie fundusze należy do marszałka; marszałek powołuje i odwołuje szefów instytucji wojewódzkich, zatwierdza plany finansowe, zajmuje się też codziennym zarządzaniem.

PRZEWODNICZĄCY SEJMIKU - pełni funkcje analogiczne do przewodniczących rad gminy i powiatu.

SAMORZĄDOWE JEDNOSTKI POMOCNICZE:

SOŁECTWO - jednostka pomocnicza rady gminy, tworzona w gminach wiejskich, ściśle podporządkowana gminie; sołectw jest w Polsce ponad 40 tys.; formalnie to nie jest odrębny szczebel samorządu; o powołaniu sołectwa decyduje rada gminy, ona też przyjmuje statut sołectwa, w którym określa się sposób wyboru rady sołeckiej, sołtysa oraz zadania dla tych ciał; sołectwo nie ma osobowości prawnej, nie może więc podpisywać żadnych umów, ale może proponować, zachęcać gminę do inwestycji na swoim terenie.

SOŁTYS - stoi na czele sołectwa - sposób wyboru reguluje statut, który przyjmuje gmina; standardem jest wybór przez zgromadzenie wiejskie; sołtys może np. pobierać podatki lokalne od mieszkańców, reprezentuje ich wobec gminy, odpowiada za drobne inwestycje; może uczestniczyć w posiedzeniach rady gminy, niektóre statuty dają mu prawo wypowiedzi, ale on nie ma wiążących kompetencji, nie może np. wnieść projektu uchwały do rady gminy, nie bierze udziału w głosowaniu - chyba, że jest radnym - radny może być sołtysem.

RADA SOŁECKA - nie musi istnieć, to organ fakultatywny; członkowie rady mają wspomagać sołtysa; tylko jeśli sołectwo jest duże, powoływanie tej rady ma sens; sposób jej wyboru i zakres obowiązków również reguluje statut sołectwa, wybierana - podobnie jak sołtys - przez zgromadzenie wiejskie.

FUNDUSZ SOŁECKI - specjalny fundusz, który może wyodrębnić rada gminy w budżecie i przeznaczyć na projekty, inwestycje zgłoszone przez mieszkańców sołectw; jeżeli rada gminy zdecyduje o uruchomieniu funduszu, mieszkańcy sołectwa zbierają się na zgromadzeniu wiejskim i dyskutują na co przeznaczyć środki; wysokość funduszu wylicza się zgodnie z algorytmem określonym w ustawie; regulacje dot. funduszu obowiązują już 5 rok - w tym czasie nieco ponad połowa gmin wiejskich zdecydowała się na wyodrębnienie funduszu sołeckiego; zachętą może być zwrot części wydatków z budżetu państwa.

DZIELNICA/OSIEDLE - jednostka pomocnicza rady gminy, tworzona w gminach miejskich; regulacja prawna dot. powoływania jest taka sama jak w przypadku sołectw: dzielnice/osiedla nie mają osobowości prawnej, ich statut przyjmuje rada gminy i to ona decyduje o ewentualnym powołaniu dzielnicy/osiedla; o ile sołectwa ogrywają często dość ważną rolę w zarządzaniu gminą, w miastach jednostki pomocnicze nie odgrywają zbyt ważnej roli - duże miasta zarządzane są często w scentralizowany sposób, a poza tym dzielnice są często zbyt liczne; nie mają środków wyodrębnionych specjalnie dla nich na wzór funduszu sołeckiego

INNE:

BUDŻET - roczny plan finansowy gminy, powiatu, województwa. Dochodami gminy są m.in.: podatki lokalne (np. od nieruchomości), udział w dochodach z podatków PIT i CIT, subwencja ogólna, której najważniejszą część stanowi dofinansowanie kosztów prowadzenia szkół. Gminy mogą też ubiegać się o dotacje z budżetu państwa i instytucji. Głównym źródłem finansowania inwestycji są środki unijne.

BUDŻET OBYWATELSKI - stanowi wydzieloną część budżetu, o której przeznaczeniu corocznie decydują mieszkańcy. Wysokość budżetu obywatelskiego wynosić ma co najmniej 0,5 proc. wydatków jednostki samorządowej. W miastach na prawach powiatu utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe.

REFERENDUM - narzędzie władzy bezpośredniej obywateli; członkowie wspólnoty samorządowej (mieszkańcy gminy, powiatu, województwa) w głosowaniu mogą decydować o: odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich wójta, burmistrza, prezydenta miasta oraz organów stanowiących samorządu (rady gminy, powiatu, sejmik województwa); sposobie rozstrzygania sprawy dotyczącej wspólnoty; o innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących wspólnotę; mieszkańcy mogą też w referendum zdecydować o samoopodatkowaniu. Referendum lokalne jest ważne jeśli weźmie w nim udział 30 proc. mieszkańców. Wyjątek stanowi referendum w sprawie odwołania wójta, burmistrza, prezydenta lub rady - tu referendum jest ważne, jeśli weźmie w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby osób biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

INICJATYWA UCHWAŁODAWCZA - grupa mieszkańców gminy, posiadających czynne prawa wyborcze, może wystąpić z obywatelską inicjatywą uchwałodawczą; grupa ta musi liczyć: w gminie do 5 000 mieszkańców - co najmniej 100 osób, w gminie do 20 000 mieszkańców - co najmniej 200, a w gminach większych - co najmniej 300 osób.

Nadzór nad wszystkimi szczeblami samorządu sprawuje wojewoda - organ władzy rządowej; w praktyce oznacza to, że do wojewody trafiają wszystkie uchwały, zarządzenia podejmowane przez rady gminy, powiatu czy sejmiki wojewódzkie; wojewoda kontroluje zgodność z prawem tych uchwał, nie ingeruje w treść, ale ocenia, czy jest zgodna z ustawami, czy samorząd nie wykroczył poza swoje kompetencje; wojewoda może zażądać dokumentacji, sprawdzać pod kątem zgodności z prawem inne działania.

Wojewoda koordynuje działania służb i sprawuje nad nimi nadzór - policją, strażą pożarną; dlatego przy okazji powodzi lub innych klęsk żywiołowych wojewodowie się uaktywniają; wojewoda jest powoływany i odwoływany przez premiera, nie ma samodzielnej pozycji politycznej.

Za nadzór finansowy nad samorządem odpowiadają regionalne izby obrachunkowe - instytucje podległe ministerstwu finansów.

(j.)