Papieskie encykliki

Początkami sięga czasów apostolskich, gdy Piotr, Paweł, Jakub czy Jan kierowali swoje listy do poszczególnych Kościołów lokalnych. Z czasem szczególna rola przypadła listom biskupa Rzymu, wyjaśniającego kwestie dyskusyjne. Po raz pierwszy terminu "encyklika" użył papież Marcin I w VII wieku. Natomiast od czasów Benedykta XIV tytuły encyklik wyznaczają pierwsze słowa tekstu, które zapowiadają podjętą problematykę. Fundamentem dla encyklik papieskich Jana Pawła II jest nauczanie Soboru Watykańskiego II, którego realizację papież uczynił naczelnym zadaniem swojej posługi apostolskiej. Oficjalne nauczanie na Stolicy Apostolskiej, Jan Paweł II rozpoczął od ogłoszenia programowej encykliki "Redemptor hominis" ("Odkupiciel człowieka") w marcu 1979 roku. Najnowsza, trzynasta, ogłoszona w kwietniu 1998 roku, nosi tytuł "Fides et ratio" ("Wiara i rozum"). Niemal każda z tych encyklik była wydarzeniem nie tylko dla świata katolickiego.

Jan Paweł II - uważają jego biografowie - każdą ze swych encyklik poszerza horyzonty katolicyzmu i chrześcijaństwa, otwierając je na całą ludzkość, na wszystkie kultury i wyznania. Jednocześnie we wszystkich swych dokumentach wzywa ludzkość do otwarcia się na Chrystusa.

Encyklika "Redemptor hominis" (1979 r.) należy do bardziej znaczących encyklik papieskich. Jan Paweł II bardzo wyraźnie podkreśla, że dokonane przez przez Chrystusa odkupienie potwierdza "niezbywalną godność i wartość każdej osoby ludzkiej bez względu na jej wyznanie, czy kulturę". Papież naucza w niej, że "powszechność odkupienia jest odpowiedzią na powszechność grzechu" oraz, że "odkupienie jako odnowione stworzenie ustanowiło ład i harmonię we wszelkich wymiarach ludzkiego życia".

Rok po tej encyklice - w listopadzie 1980 roku - papież ogłosił kolejną encyklikę "Dives in misericordia" ("O Bożym miłosierdziu"). Poświęcona jest ona w głównej mierze problematyce miłosierdzia Bożego i jego znaczenia w moralności chrześcijańskiej.

We wrześniu 1981 roku - Jan Paweł II ogłosił encyklikę "Laborem exercens". Jest w niej zawarta analiza problematyki pracy ludzkiej w warunkach współczesnego świata. Papież rozwija ideę pierwszeństwa osoby ludzkiej wobec rzeczy i samej pracy, która - według papieża - winna być środkiem utrzymania i pomnażania dobrobytu kraju i samorealizacji człowieka. Omawia również uprawnienia pracowników oraz rolę i zadania związków zawodowych.

W czerwcu 1985 roku ukazała się kolejna encyklika "Slavorum Apostoli", poświęcona dziełom misyjnym Kościoła. Papież ukazuje w niej misyjne i kulturowe znaczenie dzieła Cyryla i Metodego, w świetle aktualnej sytuacji Kościoła i świata. Jan Paweł II wskazuje na związek między wiarą i kulturą. Przedstawia sposoby pokonywania podziałów między narodami, jak również między Kościołami chrześcijańskimi. Rysuje w niej wizję powszechności Kościoła, obejmującego różne tradycje kulturowe i szanującego ich odrębność.

Kolejną encykliką, którą ogłosił Jan Paweł II w maju 1986 roku, była "Dominum et Vivificantem" ("O Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata"). Papież nawiązuje w niej do wiary Kościoła, sformułowanej na Soborze Powszechnym w Konstantynopolu w 381 roku i wyznawanej do dzisiaj w Credo: "Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela".

Marzec 1987 roku, to data wydania kolejnej encykliki, zatytułowanej "Redemptoris Mater" ("Matka Odkupiciela"). Papież stara się w niej ukazać centralne miejsce Marii w Kościele pielgrzymującym i wynikające z jej podwójnego związku z Chrystusem i Kościołem macierzyńskie pośrednictwo. Uwzględnia również bogactwo związków maryjnych w liturgiach Wschodu, zwłaszcza bizantyjskiej. W encyklice tej papież wskazał na znaczącą rolę kobiety w Kościele.

W grudniu tego samego roku Jan Paweł II opublikował jeszcze jedną encyklikę "Sollicitudo rei socialis", w której koncentruje się na kwestiach społecznych współczesności. Przypomina o istnieniu poważnych patologii w świecie, zwłaszcza w zakresie zagrożenia życia ludzkiego i pokoju w wyniku podziałów na wrogie bloki polityczne. Jan Paweł II akcentuje też konieczność uwzględnienia w posłudze Kościoła tzw. opcji preferencyjnej na rzecz ubogich, którymi są ludzie pozbawieni nie tylko dóbr materialnych, ale także dóbr duchowych. Encyklika ta zachęca do angażowania się w kształtowanie stosunków społecznych zgodnie z zasadą solidarności, a nie przez eliminację przeciwników politycznych, bądź walkę i przemoc.

Po trzech latach od ostatniej z encyklik - w grudniu 1990 r. - ukazuje się kolejna - "Redemptoris Missio" ("Misja Odkupiciela"). Omawia ona teologiczne podstawy ewangelizacji. Charakteryzuje współczesną działalność misyjną, wskazuje jako jej obszar takie środowiska jak imigranci, młodzież, skupiska biedy, wielkie miasta, jak również cały obszar stosunków międzynarodowych.

Załamaniu się ideologii marksistowskiej i upadkowi systemu komunistycznego poświęcona jest encyklika Jana Pawła II "Centesimus annus", która ogłoszona została w maju 1991 roku. Rozwija ona główne tezy katolickiej nauki społecznej w świetle współczesnych doświadczeń historycznych, zwłaszcza w aspekcie upadku doktryn totalitarnych. Uznając osiągnięcia gospodarcze kapitalizmu, zwraca uwagę na zagrożenie wartości etycznych, wynikające z absolutyzacji zasad liberalizmu.

Zagadnienia moralne omawia Jan Paweł II w encyklice "Veritatis splendor" ("Blask prawdy"), która została ogłoszona w sierpniu 1993 roku. Ukazuje ona oparte na Piśmie Świętym, a także tradycji, racje moralnego nauczania Kościoła. Wskazuje też na wewnętrzny, nierozerwalny związek istniejący między wiarą i moralnością oraz między wolnością i prawdą.

Najwięcej kontrowersji wzbudziła encyklika "Evangelium vitae" ("Ewangelia życia"), opublikowana w marcu 1995 roku, w której papież Jan Paweł II w sposób zdecydowany i stanowczy broni wartości, a także nienaruszalności życia ludzkiego. Wykłada w niej i rozwija znane stanowisko Kościoła w sprawie aborcji i eutanazji oraz zajmuje się szczegółowo naturalnymi metodami planowania rodziny, zachęcając do ich stosowania. Występuje przeciwko eksperymentom biologicznym i genetycznym na człowieku, sprzecznym z "Bożym zamysłem".

W grudniu tego samego roku ukazuje się encyklika "Ut unum sint" ("Abyśmy byli jedno"), poświęcona działalności ekumenicznej. Papież omawia w niej zagadnienia dialogu katolików z chrześcijanami prawosławnymi i protestanckimi na temat zjednoczenia Kościoła chrześcijańskiego.

W kwietniu 1998 roku wydał encyklikę "Fides et ratio", ukazując w niej relacje zachodzące między wiarą i rozumem.

Ostatnią, 14. encykliką jest "Ecclesia de eucharistia" ("O Eucharystii w życiu Kościoła") z 2003 roku. Papież podkreśla w niej, że "Kościół żyje dzięki Eucharystii. Ta prawda wyraża nie tylko doświadczenie wiary, ale zawiera w sobie istotę tajemnicy Kościoła". Papież udziela w niej także odpowiedzi na nurtujące wielu chrześcijan pytanie, czy jest zgodne z nauką Kościoła wspólne sprawowanie Eucharystii przez różne Kościoły chrześcijańskie (np. przez katolików i prawosławnych lub katolików i protestantów). "Ponieważ właśnie jedność Kościoła, którą Eucharystia urzeczywistnia przez ofiarę i Komunię z Ciałem i Krwią Pana, koniecznie domaga się pełnej komunii w zakresie wyznania wiary, sakramentów i władzy kościelnej, nie jest możliwe koncelebrowanie tej samej liturgii eucharystycznej, dopóki nie będzie na nowo przywrócona pełna więź".