Historyk Kościoła o kulisach objęcia posługi przez nowego papieża

Czym jest "pokój łez", który papież nie zmieścił się w przygotowaną dla niego białą sutannę, co dzieje się między ukazaniem się białego dymu a ogłoszeniem nazwiska nowego papieża, jak długo powstaje Pierścień Rybaka i kiedy nowy papież musi wydać pierwszą encyklikę? O kulisach rozpoczęcia nowego pontyfikatu opowiada w rozmowie z Krzysztofem Kotem historyk Kościoła z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, ojciec Arkadiusz Smagacz.

Krzysztof Kot: Nowo wybrany papież mówi: Akceptuję. I co dzieje się od tego momentu?

Ojciec Arkadiusz Smagacz: Po przyjęciu przez nowego papieża akceptacji, powinien być sporządzony protokół wyboru. Dlatego też w Kaplicy Sykstyńskiej są już przywołani chwilę wcześniej Mistrz Ceremonii Papieskich, dwaj Ceremoniarze i Sekretarz Kolegium Kardynalskiego. Do kompetencji Mistrza Ceremonii Papieskich należy sporządzenie protokołu z wyboru. Natomiast sam elekt, po wypowiedzeniu słów przyjęcia urzędu, udaje się do pomieszczenia znajdującego się obok Kaplicy Sykstyńskiej, do pokoju zwanego także "pokojem łez", albowiem wielu nowo wybranych papieży czysto po ludzku wzrusza się, mając świadomość tego wyboru, tej ogromniej godności, która na nich spoczywa. Niejeden papież rzeczywiście uronił łzę w tym pomieszczeniu. To tam papież zdejmuje szaty kardynalskie i zakłada szaty papieskie, w tym przede wszystkim białą sutannę.

Ponieważ wynik konklawe nie jest znany wcześniej, krawiec papieski - firma Gammarelli, która oficjalnie przygotowuje szaty papieskie - sporządza trzy rodzaje papieskich sutann. Są to trzy sutanny w różnych rozmiarach.

Wcześniej mierzony jest wzrost kardynałów, żeby mniej więcej oszacować te trzy rozmiary?

Nie mierzy się wcześniej kardynałów. Przyjmuje się ogólne miary dla kardynała średniego czy też normalnego wzrostu, dla kardynała o mniejszej posturze i dla wyższego kardynała.

Czasem zdarzały się i zabawne historie. Na przykład w 1914 roku został wybrany kardynał Giacomo della Chiesa, późniejszy Benedykt XV, który był tak niskiej postury, że nawet ta najmniejsza sutanna była dla niego za duża. Ale w pierwszej chwili musiał założyć tę, która była przygotowana.

Podobnie komiczna sytuacja była z Janem XXIII, który był dość obszernym papieżem i nie zmieścił się w przygotowaną dla niego sutannę. Trzeba było tę sutannę rozpruć. Tego rozprucia nie było oczywiście widać pod komżą. Ale w takiej rozprutej sutannie papież pojawił się na balkonie Bazyliki św. Piotra.

Tak że krawcy bywają zaskoczeni wyborem. Nie są w stanie przewidzieć dokładnie miary, wzrostu przyszłego papieża.

Nowo wybrany papież zakłada więc przygotowaną wcześniej białą sutannę. Ile czasu mija od momentu ukazania się białego dymu do chwili, gdy papież ukazuje się na balkonie Bazyliki Św. Piotra?

To dość długa chwila, co najmniej pół godziny, nawet do 45 minut. Wewnątrz odbywa się jeszcze bowiem ceremonia liturgiczna. Otóż papież w tym "pokoju łez" zakłada białą sutannę, zakłada białą piuskę, na białą sutannę zakłada jeszcze komżę, a na nią czerwoną pelerynę nazywaną mucetem i na to pektorał. Na palcu nie ma jeszcze w tym momencie Pierścienia Rybaka.

W tym stroju papież powraca do Kaplicy Sykstyńskiej i tam ma miejsce celebracja liturgiczna. Wobec papieża głos zabiera przewodniczący konklawe, który w modlitwie dziękuje Bogu za dokonany wybór. Jednocześnie zachęca nowo wybranego papieża, by wysłuchał słów z Ewangelii, które mówią o przekazaniu władzy przez Chrystusa św. Piotrowi. Po tym wprowadzeniu przewodniczącego konklawe kardynał protodiakon odczytuje fragment Ewangelii. Jest to albo fragment z Ewangelii według św. Mateusza, gdzie padają słowa Chrystusa: Ty jesteś Piotr i na tej opoce zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą, albo fragment z Ewangelii św. Jana, gdzie toczy się dialog pomiędzy Chrystusem i Piotrem - ze strony Chrystusa pada pytanie: Czy mnie kochasz?, na co Piotr odpowiada: Tak - i padają słowa Chrystusa: Paś baranki moje, paś owce moje! Obydwa fragmenty mówią o przekazaniu władzy nad Kościołem przez Chrystusa św. Piotrowi.

Po odczytaniu fragmentu Ewangelii najstarszy kardynał prezbiter zanosi jeszcze do Boga modlitwę za wybranego papieża. Dopiero wówczas wszyscy obecni kardynałowie po kolei, osobiście, składają homagium nowo wybranemu papieżowi, po czym odśpiewują hymn "Te Deum laudamus" - "Ciebie Boga wysławiamy".

Dopiero gdy zakończy się ta celebracja liturgiczna, ustawia się procesja, która kieruje się w stronę balkonu Bazyliki św. Piotra.

Powiedzmy o momencie, kiedy nowo wybrany papież pokazuje się na balkonie Bazyliki św. Piotra.

Zanim papież pojawi się na balkonie, mamy ogłoszenie wiadomości o wyborze przez protodiakona. To jest ważny element oznajmienia całemu światu, że nowy papież został wybrany. Natomiast już po ukazaniu się papieża na balkonie Bazyliki św. Piotra jest możliwość zabrania głosu przez papieża. Wcześniej to nie było przewidziane - aż do wystąpienia Jana Pawła II, który zaskoczył wszystkich, pragnąć zabrać głos. Podobnie zrobił jego następca Benedykt XVI i nowo wybrany papież zapewne będzie chciał również pozdrowić ludzi zgromadzonych na placu św. Piotra, a także, poprzez media, pozdrowić wszystkich, którzy ten moment będą obserwowali. Z balkonu Bazyliki papież udziela również uroczystego błogosławieństwa miastu i światu - Urbi et Orbi.

Po udzieleniu błogosławieństwa procesja wraca do środka Bazyliki św. Piotra. Następują kolejne akty, może nastąpić także wejście do apartamentów papieskich, wcześniej zaplombowanych i zamkniętych. W obecności papieża zdejmowane są pieczęcie. Ale zazwyczaj nie od razu papież przenosi się do tych apartamentów, bowiem często wymagają one jeszcze pewnego remontu, odświeżenia, pewnej zmiany już według uznania nowego papieża.

W tych pierwszych godzinach po swoim wyborze papież powinien również podjąć najważniejsze decyzje, jeśli są pilne sprawy, które czekały na wybór nowego następcy św. Piotra. O tym powinien poinformować go substytut Sekretariatu Stanu i inni niżsi urzędnicy, których władza nie ustała wraz z sede vacante. Zazwyczaj w tych pierwszych godzinach, pierwszym dniu po swoim wyborze, papież zatwierdza też prefektów Kongregacji i tych wszystkich wyższych urzędników, których władza ustała wraz z nastaniem sede vacante.

Nowy papież musi podejmować pilne decyzje, ale jego decyzje są przybijane pieczęcią, a w pierwszych godzinach tej pieczęci nie ma.

Tak, ale to jest kwestia bardzo krótkiego przygotowania. Pieczęć wkrótce po wyborze będzie gotowa, ponieważ jej elementy są stałe. Są to wizerunki św. Piotra i św. Pawła - dwóch wielkich apostołów, którzy ponieśli śmierć męczeńską w Rzymie. Do tego dodawane jest imię nowego papieża.

Tak że przygotowanie takiej pieczęci nie zajmuje dużo czasu, a są nią pieczętowane dokumenty naprawdę najwyższej rangi jak np. bulle, które nie są najpilniejsze do wydania zaraz w pierwszych godzinach pontyfikatu.

A co z Pierścieniem Rybaka?

Wzór jest tutaj stały. Jest to Piotr w łodzi, który łowi siecią ryby. Zmienia się jedynie imię papieża na tym pierścieniu. Dlatego też zaraz po wyborze można wziąć miarę z palca nowo wybranego papieża i przygotować odpowiedni pierścień. Ale nałożenie pierścienia, a także innej bardzo ważnej oznaki władzy papieskiej - paliusza - następuje podczas mszy świętej inaugurującej pontyfikat.

Jan Paweł II miał paliusz z czarnymi krzyżami, Benedykt XVI - z czerwonymi i o trochę innym kształcie. Od czego to zależy?

Ostateczny kształt paliusza zależy już od samego papieża.

"Palium" to po łacinie "płaszcz", w tym wypadku w wersji oczywiście bardziej symbolicznej. Forma paliusza zmieniała się w ciągu wieków, nie ma jednego standardowego wzorca. Papież może więc dostosować paliusz do własnych potrzeb.

Benedykt XVI powrócił do takiego starożytnego, dużego paliusza, tej długiej szarfy, która spoczywała i na plecach, i na piersiach papieża, a także spływała na jego prawym ramieniu.

To ma swoje znaczenie symboliczne, ponieważ paliusz jest symbolem władzy papieża. Odwołuje się do głównego obowiązku, jaki spoczywa na papieżu, czyli troski o owczarnię Chrystusa. Paliusz przypomina papieżowi, że na wzór Chrystusa ma być dobrym pasterzem.

Paliusz wykonany jest z wełny owczej i to ma również przypominać, że papież jako zastępca Chrystusa na ziemi ma troszczyć się o owczarnię Chrystusową, ale szczególnie zabiegać o tę zagubioną owieczkę. Tak jak dobry pasterz, jak Chrystus, niesie na swoich ramionach owce, tak również i papież jest do tego wezwany.

Jeśli zaś chodzi o element krzyża, to te czerwone krzyże są może bardziej wymowne. Odnoszą się do cierpienia Chrystusa, do męki Chrystusa. Paliusz to bowiem także symbol jarzma krzyża, który Chrystus nakłada na ramiona papieża.

Są tam również złote gwoździe, które jakby symbolizują gwoździe z krzyża.

Dokładnie. One również odnoszą się do cierpienia, do męki Chrystusa i do tego, że przyjęcie obowiązku posługi Piotrowej jest tak naprawdę wzięciem na siebie krzyża odpowiedzialności, krzyża, poprzez który papież jeszcze bardziej naśladuje Chrystusa.

A jeśli chodzi o tę pierwszą mszę, rozpoczęcie pontyfikatu. W jakim czasie od wyboru musi się odbyć?

Pierwsza msza na rozpoczęcie pontyfikatu przypada zazwyczaj w pierwszą niedzielę po dokonanym wyborze. Ta uroczystość będzie miała trzy zasadnicze elementy. Pierwszym, poprzedzającym samą mszę, która zazwyczaj odbywa się na placu św. Piotra, będzie oddanie czci relikwiom św. Piotra. Znajdują się one pod głównym ołtarzem w Bazylice, pod konfesją św. Piotra. Papież schodzi tam, krótko się modli, a także okadza relikwie. Z tego miejsca formuje się procesja, która wychodzi na zewnątrz, do miejsca sprawowania Eucharystii.

Według zmiany, którą wprowadził Benedykt XVI, jeszcze przed rozpoczęciem mszy świętej będzie miał miejsce obrzęd przekazania symboli władzy papieskiej. Te dwa symbole władzy papieskiej to Pierścień Rybaka i paliusz. Po dojściu do ołtarza i zajęciu miejsca przez nowego papieża podejdzie do niego kardynał protodiakon, trzymający w ręce paliusz. Następnie ten paliusz zostanie nałożony. Po tym obrzędzie do nowo wybranego papieża zbliży się Dziekan Kolegium Kardynalskiego i nałoży na palec nowo wybranego papieża Pierścień Rybaka. Następnie przewidziane jest oddanie homagium przez wszystkich kardynałów, którzy biorą udział w tej uroczystości. W pewnym sensie jest to więc powtórzenie homagium z Kaplicy Sykstyńskiej zaraz po wyborze, ale wówczas czynią to tylko kardynałowie-elektorzy, którzy wzięli udział w konklawe, natomiast w tym momencie uczynią to wszyscy kardynałowie obecni na mszy świętej.

Po tym obrzędzie oddania czci i przyrzeczenia posłuszeństwa papieżowi rozpocznie się już pierwsza msza święta nowego papieża.

Każdy papież publikuje encykliki. Czy przyjęty jest jakiś termin, przedział czasu od rozpoczęcia pontyfikatu, kiedy ta pierwsza encyklika musi się ukazać? Ona w pewnym sensie pokazuje kierunki Kościoła na przyszłość, na nowy pontyfikat.

Tę pierwszą encyklikę rzeczywiście traktuje się jako taką encyklikę programową, ale nie ma tutaj żadnych ustalonych terminów. To już jest wyłącznie decyzja nowego papieża.

Musimy pamiętać, że papież jest głową Kościoła katolickiego, ma najwyższą władzę, więc wszelkie decyzje odnośnie dokumentów, które zostaną przez niego wydane, zależą tak naprawdę od niego samego.

Prawo nie wyznacza żadnych terminów wydania pierwszej encykliki, aczkolwiek wiemy, że na tę pierwszą encyklikę szczególnie czekają wszyscy wierni, bowiem w niej powinien znaleźć się program posługiwania nowego papieża.