Polska od 30 lat w CERN. "Współwłaściciel największego na świecie laboratorium fizyki cząstek"

​30 lat temu, 1 lipca 1991 roku, Polska dołączyła do państw członkowskich Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN, stając się współwłaścicielem największego na świecie laboratorium fizyki cząstek. Z CERN związanych jest obecnie około 550 Polaków, część z nich uczestniczy w najważniejszych badaniach.

Już w latach 60. XX wieku polskie zespoły pracowały przy opracowywaniu danych z CERN, a teoretycy wspierali prace koncepcyjne. W tamtym czasie Polacy budowali też istotne elementy aparatury.

Wypracowanie dobrych, międzynarodowych relacji naukowych w latach 60. Polska zawdzięcza profesorom Marianowi Danyszowi i Jerzemu Pniewskiemu z Warszawy oraz prof. Marianowi Mięsowiczowi z Krakowa. To między innymi dzięki ich wysiłkom w 1963 nasz kraj uzyskał status obserwatora. Pełne członkostwo Polski w CERN stało się faktem w 1991 roku. Była to pierwsza zachodnia organizacja międzynarodowa, która po zmianach politycznych w Europie przyjęła Polskę do grona swych członków.

Zlokalizowany pod Genewą CERN zajmuje się badaniami podstawowymi w dziedzinie fizyki, a pracujący tam naukowcy próbują zrozumieć, z czego zbudowany jest świat i jakie prawa nim rządzą.

Początki CERN sięgają późnych lat 40. XX w., kiedy to niewielka grupa uczonych i polityków po obu stronach Atlantyku dostrzegła w naukach podstawowych szansę na pokojową odbudowę Europy po pożodze II wojny światowej. Założony w 1954 roku CERN jest czołowym przykładem współpracy międzynarodowej łączącej naukowców nieomal 100 narodowości.

Organizacja CERN kojarzona jest głównie z Wielkim Zderzaczem Hadronów (LHC) i badaniami nad materią. Dokonane w roku 2012 dzięki LHC odkrycie bozonu Higgsa uważane jest za jedno z najbardziej doniosłych osiągnięć w historii nauki, nagrodzone Noblem z fizyki w 2013 roku.

W 2019 r. CERN ogłosił już jednak plany budowy Future Circular Collider (FCC), akceleratora cztery razy większego i wielokrotnie potężniejszego od Wielkiego Zderzacza Hadronów. Nowy zderzacz ma powstać najwcześniej w latach 50. XXI w. i umożliwić odkrycie nieznanych jeszcze rodzajów cząstek elementarnych. Jego koszt szacowany jest na 9-21 miliardów euro (zależnie od konfiguracji). Być może dane z FCC pozwolą stworzyć „teorię wszystkiego”, obejmującą wszystkie siły natury, ogólną teorię względności oraz mechanikę kwantową.

Przed 1991 rokiem polskie grupy uczestniczyły w niektórych projektach, ale Polska nie uczestniczyła w decydowaniu o przyszłości laboratorium, Polacy nie mogli być zatrudnieni w CERN, ani tym bardziej piastować żadnych eksponowanych stanowisk. Polskie firmy nie mogły starać się o kontrakty w CERN. Od lipca 1991 Polska stała się współwłaścicielem największego na świecie laboratorium fizyki cząstek - mówi dr Paweł Bruckman de Renstrom z Instytutu Fizyki Jądrowej PAN.

Szacuje się, że wszystkich pracowników CERN jest około 2500. Wśród nich jest 550 Polaków, w tym ok. 80 osób zatrudnionych w CERN na etatach; 170 osób to różnego typu stypendyści i studenci z Polski, a pozostałych około 300 osób stanowią polscy użytkownicy CERN zatrudnieni w krajowych instytucjach. Prof. Agnieszka Zalewska z IFJ PAN była w latach 2013-2015 szefową Rady CERN. Zatrudnieni w CERN Polacy to nie tylko naukowcy. Sebastian Łobieński jest zastępcą kierownika ds. bezpieczeństwa komputerów.

Badania prowadzone w CERN przynoszą około 10 doktoratów rocznie, a na przestrzeni 30 lat naszej obecności w CERN około 100 polskich studentów skorzystało z trwających 2-3 miesięcy staży naukowych w ramach programu "CERN Summer Studies". Podobnie w latach 2007-2014 około 550 polskich nauczycieli fizyki uczestniczyło w organizowanych w CERN tygodniowych kursach doszkalających "Teacher Programme" - wylicza dr Paweł Bruckman de Renstrom.

Od momentu przystąpienia do CERN, polskie grupy eksperymentalne weszły w skład wszystkich pięciu wielkich eksperymentów na Wielkim Zderzaczu Hadronów: ALICE, LHCb, ATLAS, CMS i TOTEM. Polscy naukowcy od lat uczestniczą też w eksperymentach spoza LHC dotyczących np. badania trójwymiarowej i spinowej struktury nukleonu czy kształtów, jakie mogą przyjmować jądra izotopów radonu, radu i rtęci.

Obecnie na CERN składają się 23 kraje członkowskie. Roczny budżet wynosi 1 168 000 CHF. Polski wkład finansowy do budżetu CERN (wyliczany w proporcji do PKB) to 2,8 proc., co równa się ok. 135 mln zł.